ابوالحسن سعید بن مسعده اخفش اوسط خوارزمی بلخی

جنسیت: مرد
تولد و وفات: ( ... - ۲۱۵ / ۲۲۱) قمری
محل تولد: خوارزم
شهرت علمی و فرهنگی: نحوی ، لغوی و عروضی
ملقب به اخفش. در بصره رشد و نمو یافت ولی از موالی بنی مجاشع بن دارم از نحوئین بصره و از شاگردان سیبویه در نحو بود. صاحب کتاب "البغیهٔ" او را معتزلی می‌داند اخفش از کلبی و نخعی و هشام بن عروهٔ حدیث شنید و ابوحاتم سجستانی از وی روایت می‌کرد. اخفش دچار ضعف بینائی بود ، چشمان ریزی داشت و اجلع هم بود یعنی دو لب او بر هم بسته نمی‌شد. در ابتدا به اخفش اصغر معروف شد او را اخفش اوسط و علی‌بن سلیمان را اخفش اصغر خواندند. چون از لحاظ سنی از سیبویه بزرگتر بود نه تنها از سیبویه بلکه اتز محضر استادان سیبویه نیز استفاده کرد. وی راوی و شارح "الکتاب" سیبویه بود. زیرا کسی آن کتاب را نزد سیبویه نخوانده و سیبویه نیز آن را برای کسی نخوانده بود ، به همین جهت ابوعمرو جرمی و ابوعثمان مازنی دو تن از شاگردان سیبویه پس از مرگ وی بیم آن داشتند که اخفش آن را به‌نام خود کند ، از این رو با بذل "الکتاب" را نزد اخفش خواندند و آن را به‌نام سیبویه منتشر کردند. اخفش معتقد بود که سیبویه هرچه را می‌خواست وارد "الکتاب" کند بر وی عرضه می‌کرد و نیز ادعا می‌کرده است که او را به مضامین "الکتاب" داناتر از سیبویه بوده است ، گرچه در آغاز سیبویه داناتر از او بوده است. اخفش پس از شکست از سیبویه از کسائی ، در مناظره مشهور به بغداد رفت و در مسجد کسائی دو رکعت نماز صبح را به او اقتدار کرد و سپس در حضور شاگردانش سؤالاتی ازوی نمود و جواب‌های او را رد کرد تا جائی‌که شاگردان کسائی قصد حمله به او را کردند ولی کسائی مانع شد ، و هنگامی که شناختش به او احترام گذاشت و او را معلم فرزندانش کرد. کسائی "الکتاب" سیبویه را نزد او خواند و هفتاد هزار دینار در ازاء آن به وی بخشید. وی شعر می‌گفت و استخراج بحر خبب را در علم عروض که به عبارت دیگر همان بحرالمتدارک است به او نسبت می‌دهند. وی صاحب آثار بسیار است که عبارتند از "کتاب‌الاوسط" در نحو؛ "تفسیر معانی‌القرآن"؛ "کتاب المقائیس" در نحو؛ "کتاب‌الاشتقاق"؛ "کتاب‌الاربعه"؛ "کتاب العروض"؛ "کتاب المسائل‌الصغیر"؛ "کتاب‌القوافی"؛ "کتاب الملوک"؛ "کتاب معانی الشعر"؛ "کتاب وقف‌التمام"؛ "کتاب‌الاصواب"؛ "کتاب‌اللامات"؛ در قرآن؛ "کتاب ‌الوقف‌التام"؛ "المعایاهٔ"؛ که در خزانه الادب تألیف عبدالقادر بغدادی از آن نام برده شده است ، "کتاب‌ صفات‌ الغنم و الوانها و علاجها و اسبابها"؛ "غریب‌القرآن".

منبع : مطالب ارسالی