جمال‌الدین ، ابومحمد الیاس نظامی گنجوی

جنسیت: مرد
نام پدر: یوسف
تخلص: نظامی
تولد و وفات: (۵۳۵/۵۳۰/۵۲۰ -۶۱۴/۶۰۴/۶۰۲) قمری
محل تولد: گنجه
شهرت علمی و فرهنگی: حکیم و شاعر
وی از مادری کرد نژاد در گنجه به دنیا آمد. بعضی از مؤلفین تذکره‌ها او را از قهستان یا فراهان یا تفرش یا قم دانسته‌اند. در زمینهٔ اسم ، لقب ، کنیه و نسبت او نیز در بین تذکره‌ها اختلاف است. نظامی همهٔ عمر را در گنجه بوده است مگر سفر کوتاهی که به دعوت اتابک قزل ارسلان به یکی از شهرهای نزدیک گنجه داشته است. نظامی با خاقانی و عوفی معاصر بود و گویند در مرگ خاقانی نیز مرثیه‌ای سروده است. بنا بر بعضی از اقوال در طریقت و سیر و سلوک از مریدان اخی فرج زنجانی شمرده می‌شد. سلاطین معاصر وی همان کسانی هستند که نظامی آثار خود را به نام آنها کرده و یا در مثنویاتش آنها را ستوده است. گویند جامع عقلی و نقلی بود. داستان‌‌‌‌سرائی در زبان فارسی با نظامی شروع نشد ، لیکن نظامی توانست منظومه‌های تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلاء خود برساند. از جمله شاعرانی که آثار نظامی را تقلید کردند عبارتند از: امیر خسرو دملوی ، جامی ، هاتفی ، قاسمی ، وحشی‌ ، عرفی ، مکتبی ، فیضی فیاضی ، اشرف مراغی و آذربیگدلی ، ولی هیچ‌‌‌‌کدام نتوانستند خود را به پای او برسانند. در زمینهٔ تاریخ ولادت و مرگ وی نیز اختلاف وجود دارد ، ولی برخی تذکره‌نویسان با اشاراتی که در ابیات مثنوی‌های نظامی بوده ، تا حدودی توانسته‌اند به آن سال‌‌‌‌ها پی ببرند. نظامی در گنجه درگذشت و مدفن وی تا اواسط عهد قاجاری باقی ماند ، بعد از آن به ویرانی نهاد تا باز به وسیلهٔ دولت محلی آذربایجان شوروی مرمت شد. از آثار وی: پنج مثنوی مشهور به "پنج گنج" یا "خمسه" شامل : "مثنوی "مخزن‌الاسرار" مشتمل بر حدود دو هزار و دویست و شصت بیت ، به نام فخرالدین بهرامشاه بن داوود در ۵۷۰ق؛ مثنوی "خسرو و شیرین" ، در شش‌هزار و پانصد بیت ، به نام شمس‌الدین محمد جهان پهلوان بن ایلدگز در ۵۷۶ق؛ مثنوی "لیلی و مجنون" ، در چهار هزار و هفتصد بیت ، به نام شروان‌‌‌‌شاه ابوالمظفر اخستان بن منوچهر در ۵۸۸ق؛ مثنوی "بهرام‌‌‌‌نامه" یا "هفت پیکر" یا "هفت گنبد" ، در پنج هزار و صد و سی و شش بیت ، به نام علاء‌الدین کرپ ارسلان در ۵۹۳ ق؛ مثنوی "اسکندرنامه" ، در ده هزار و پانصد بیت شامل دو قسمت "شرفنامه" ، به نام نصرهٔ‌الدین ابوبکر بن محمد جهان پهلوان و "اقبال‌‌‌‌نامه" ، به نام دو سه تن از امرا. بنا به گفتهٔ "تاریخ نظم و نثر" "شرفنامه" یا "مقبل‌نامه" در هندوستان به نام "اسکندرنامه بری" معروف شده است. از دیگر آثارش: "دیوان" شعر ، شامل قصاید و غزلیات. بعضی از تذکره‌ها مثنوئیی به نام "ویس و رامین" را با احتمالی به وی نسبت داده‌اند و گفته‌اند که در جوانی آن را به نام سلطان محمود بن ملک‌‌‌‌شاه به نظم در آورده است.

منبع : مطالب ارسالی