فرهنگستان رضاشاهی!

در زمان رضاشاه مؤسسه‌ای به نام فرهنگستان جهت وضع واژه‌های جدید و رایج ساختن آنها میان مردم بوجود آمد. ـ‌چهارم اردیبهشت ۱۳۱۴ ـ تردیدی نیست كه به علت پیشرفتهای سریع انسان در زمینه‌های علوم و تكنولوژی، وجود چنین مؤسسه‌ای برای هر كشوری ضروری است. اما متأسفانه فضل‌فروشان كم مایه در این مؤسسه جای گرفتند و قبل از هرچیز به دشمنی با زبان عربی پرداختند و سعی كردند كه واژه‌های نامأنوس را جایگزین واژه‌های عربی سازند. یكی از كسانی كه به مخالفت با این شیوهٔ واژه‌سازی پرداخت علامه محمد قزوینی بود.
دكتر عباس اقبال پس از مرگ وی در این باره نوشت:
«درجه حساسیت و تعصب او نسبت به سلامت املاء و انشای فارسی تا آن اندازه بود كه گاهی واقعاً برای یك املای غلط یا یك نوشتهٔ نادرست كه از یكی از معاشرین یا دوستان خود می‌دید یا به كلی از او می‌بریدو یا به او اولتیماتومی در این باب می‌داد و اصلاح املاء و انشاء غلط و ترك این روش ناپسند را جدّاً از او خواستار می‌شد. به همین نظر، نسبت به فرهنگستان ایران هیچگونه ارادتی نداشت و كار لغت‌تراشی و تبدیل كلمات مأنوس و مفهوم را به لغات ساختگی یا مهجور از جانب اعضای آن سخت زشت می‌شمرد و بسیار تعجب می‌كرد كه چگونه جمعی كه خود اهل فضل و كمالند، راضی به ارتكاب چنین عمل ناصوابی می‌شوند و غالب اوقات رعایت مصالح روز، ایشان را از دفاع حق و حقیقت باز می‌دارد. آن مرحوم اختیار این روش را ناشی از دو چیز می‌دانست: یكی آنكه غالب اعضای فرهنگستان ما از دنیا و وضع كار این قبیل انجمنها در ممالك متمدنه بی‌خبرند؛ دیگر آنكه با وجود مهارت در رشته‌های مختلف، غالباً به زبان و ادبیات فارسی وعربی چنانكه باید آشنایی ندارند و این جمله را هم جاهلانه از قیاس لغات و ادبیات السنهٔ اروپایی می‌دانند.»
عباس اقبال آنگاه حكایتی در این مورد از علامه قزوینی نقل می‌كند:
«به خاطر دارم كه روزی در حضور آن مرحوم (محمد قزوینی) در فرهنگستان بودم. مرحوم فروغی از یكی از فضلا املای لغتی را پرسید كه به «صاد» صحیح است یا به «سین»؟ او گفت: هر طور كه حضرت اشرف بفرمایند! مرحوم قزوینی بقدری از این مجامله عصبانی شد كه مافوق نداشت و همیشه با كمال استعجاب می‌گفت: آیا ممكن است انسان برای خاطر مصلحت وقت و خوش آمد حضرت اشرف، املای لغتی را هر وقت به شكلی بنویسد؟»۱

پانوشت‌ها:
۱ـ عباس اقبال، به یاد علامه قزوینی، اطلاعات ماهانه،‌تیرماه ۱۳۲۸.
منبع: هزار و یك حكایت، محمود حكیمی، انتشارات قلم، جلد ۱

منبع : دوران