کلیسای سن استپانوس (خارابا کلیسا) ، مرندـ جلفا

كلیسای سن استپانوس یكی از كلیساهای با عظمتی است كه بین قرن‌های چهارم تا ششم هجری (10 تا 12 م) ساخته شد. این كلیسا در 16 كیلومتری غرب جلفا در دره‌ای سرسبز و خرم معروف به دره شام (داراشامب) بر یك بلندی بنا شده است. سبك معماری آن آمیزه‌ای است از شیوه‌های معماری اورارتو، اشكانی،‌ یونانی و رومی كه بعد از ساخت بناهای شگرف اچمیادزین، طادیوس، آختامار و استپانوس این تداخل سبك‌ها،‌ به نام سبك و شیوه ارمنی مشهور شد.
درباره‌ تاریخ بنای این كلیسا كه یكی از شاهكارهای معماری شمال غرب ایران محسوب می‌شود، مطالب مختلفی نوشته شده است. عده‌ای بدون توجه به وقایع تاریخی و تاریخ تطور شیوه‌های معماری، بنای آن را تا نخستین سده‌های مسیحیت پیش برده‌اند و عده‌ای نیز زمان‌ بنای آن را به اواسط سلطنت صفویه نسبت داده‌اند. در صورتی كه از قراین تاریخی این طور برمی‌آید كه، شیوه بنا، مصالح ساختمانی، تزئینات هنری و مقتضیاتی كه این بنا را به وجود آورده است، ‌همه گواهی می‌دهند كه بنای این كلیسا همانند و همزمان با كلیساهای آختامار و طاطائوس احداث شده است.
صدها سنگ‌نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج بنا نصب شده است كه اگر این سنگ‌نبشته‌ها به زبان فارسی ترجمه گردد، بانی، معمار و تاریخ بنای كلیسا، حتی قسمت‌هایی از گوشه‌های تاریك قومی كه در این سرزمین به سر می‌بردند روشن خواهد شد. متأسفانه كوشش اندكی برای حفظ و نگهداری این كلیسای تاریخی به عمل می‌آید. به علت زمستان‌های سخت منطقه و كوچ ارامنه از جلفای آذربایجان، كلیسای سن استپانوس از رونق افتاده و در معرض انهدام قرار دارد و به همین جهت بین مردم به خاراباكلیسا یا كلیسای خرابه معروف شده است.