وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان ، استان تهران

جمعیت استان تهران در سال 1373 در حدود 11 میلیون و 647 هزار و 103 نفر برآورد شده است. از این تعداد 768‚159‚10 نفر در مناطق شهری (87/23 درصد كل استان) و 335‚487‚1 نفر در مناطق روستایی (12/77 درصد كل استان) زندگی می‌كنند. نرخ رشد جمعیت بین سال‌های 70 تا 73 در كل استان 2/7 درصد، در مناطق شهری 3/8 درصد و در مناطق روستایی 3/7 درصد بوده است. در توزیع شهرستانی جمعیت، بیش از نیمی از جمعیت استان در شهرستان تهران ساكن هستند (57/73 درصد جمعیت كل استان) و شهرستان كرج با 543‚120‚1 نفر (9/62 درصد كل استان) در مرتبه دوم قرار دارد. كم‌جمعیت‌ترین شهرستان، شمیرانات با 201‚22 نفر (0/19 درصد كل استان) است. بالاترین نرخ رشد جمعیت بین سال‌‌های 70 تا 73 را شهرستان شهریار با 11/8 درصد داشته است.
نسبت جنسی جمعیت در استان تهران 107 و در مناطق شهری و روستایی استان به ترتیبت 107 و 109 است. بیش‌ترین نسبت جنسی جمعیت در شهرستان شمیرانات 112 و كم‌ترین آن در شهرستان ساوجبلاغ 106 است. میانگین جمعیت خانواده در استان تهران 4/5 و درمناطق شهری و روستایی به ترتیب 4/4 و 4/9 بوده است. شهرستان ری بالاترین میانگین جمعیت خانواده، (5/3 نفر) و شهرستان شمیرانات پایین‌‌ترین آن (چهار نفر) را دارا بوده است.
همچنین بیشترین سهم در گروه‌های سنی مربوط به گروه 9-5 ساله با 16/16 درصد در كل جمعیت استان بود و كم‌ترین سهم تا پیش از 65 سالگی مربوط به 59-55 ساله با 2/16 درصد كل جمعیت استان بوده است.
در سال 1373، جمعیت فعال استان تهران در حدود 964‚220‚3 نفر برآورد شد كه نسبت به سال 1370 افزایشی برابر 325‚273 نفر را نشان می‌داد. درصد افزایش جمعیت فعال نسبت به آمارگیری سال 1370 در مجموع این دوره، 9/2 درصد و به طور سالانه 3 درصد بود. در مناطق شهری، جمعیت فعال 956‚749‚2 نفر بود كه نسبت به سال 1370 افزایشی برابر 524‚261 نفر (‌با نرخ رشد 10/5 درصد در مجموع این دوره و 3/5 درصد سالانه) را نشان می‌داد. در مناطق روستایی، جمعیت فعال 008‚471 نفر برآورد شد كه با رشدی معادل 9/2 درصد در مجموع این دوره و 3 درصد به طور سالانه افزایشی برابر 969‚39 نفر داشته است.
نرخ اشتغال در كل استان 94 و نرخ بیكاری 6 درصد بود. در مناطق شهری نرخ اشتغال 94/4 درصد و در مناطق روستایی این رقم 89/4 درصد بود.
توزیع شاغلان استان تهران برحسب گروه‌های عمده‌ فعالیت در سال 1373 نشان می‌داد 4/9 درصد شاغلان در بخش كشاورزی، 0/8 درصد در بخش معدن، 23/8 درصد در گروه صنعت، 8/8 درصد در گروه ساختمان، 1/4 درصد در بخش آب، برق و گاز، 8/8 درصد در بخش عمده‌فروشی و خرده‌فروشی و 44/3 درصد در بخش خدمات، حمل و نقل و ارتباطات، خدمات مالی و ملكی،‌ خدمات اجتماعی و عمومی فعالیت داشتند و بقیه نیز نامشخص بودند. بیش‌ترین نرخ رشد جمعیت شاغل را بخش‌های صنعت و خدمات، حمل و نقل و ارتباطات داشت. در توزیع شاغلان در بخش‌های عمده اقتصادی، بخش كشاورزی 4/9 درصد،‌ صنعت و معدن 36/2 درصد و خدمات 52/1 درصد كل شاغلان را در بر داشت و بقیه غیرقابل طبقه‌بندی بود. در زیر بخش صنعت، بیش‌ترین سهم شاغلان در گروه صنعت (69/6 درصد) و ساختمان (24/3 درصد) بود. هم‌چنین در زیر بخش خدمات، بیش‌ترین سهم به خدمات اجتماعی و همگانی (62 درصد) تعلق داشت.
براساس آمار سال 1373 از كل جمعیت استان، 521‚131‚7 نفر متولد محل اقامت خود و تعداد 582‚515‚4 نفر متولد محلی غیر از محل اقامت خود بوده‌اند. از این میان، 84/8 درصد در مناطق شهری و بقیه در مناطق روستایی هستند. در نقاط شهری 951‚509‚2 نفر متولد شهر هستند و 575‚116 نفر متولد آبادی‌های اطراف و 412‚151 نفر متولد خارج از كشور (همه متولدان محلی غیر از محل اقامت خود) هستند. این ارقام برای نقاط روستایی به ترتیب برابر با 072‚354، 707‚273 و 565‚60 نفر است. در مجموع‌، 61/1 درصد كل جمعیت استان (شهری و روستایی) متولد محل اقامت خود و 38/8 درصد متولد محلی غیر از محل اقامت خود هستند.
استان تهران به ویژه شهر تهران و شهرستان‌های نزدیك آن از نظر مهاجرپذیری، بیش‌ترین تعداد مهاجران را تاكنون جذب كرده است. برپایه تحقیقات انجام شده، در حدود نیمی از جمعیت كل شهر تهران و شهرستان‌های نزدیك آن به عنوان مهاجر شناخته شده‌اند. در حدود یك چهارم این مهاجران از شهرستان‌های استان‌های تهران و مركزی به تهران آمده‌اند. یك پنجم آن‌ها را متولدان استان‌های شمال غربی كشور تشكیل می‌دهند و در حدود یك دهم آن‌ها را از اهالی گیلان و دیگر نقاط هستند.
یكی از ویژگی‌های مشترك تهران با بسیاری از پایتخت‌های جهان این است كه بیش از نیمی از سكنه آن را مهاجران اطراف تشكیل می‌دهند. این وضع، پدیده‌ای تازه هم نیست، زیرا تهران از آغاز پایتخت شدن، همواره انبوهی از ساكنان شهرستان‌ها به ویژه بخش‌های غربی كشور مانند آذربایجان، و نیز شهرستان‌های مركزی و اصفهان را جذب كرده است.
مهاجرت به تهران مانند دیگر نواحی، دارای انواع مهاجرت فصلی، موقتی و دائمی است. بیش‌تر مهاجران فصلی تهران روستائیان هستند. روستائیان و عشایری كه در نزدیكی تهران یا در برخی از استان‌های نزدیك تهران زندگی می‌‌كنند و برای تأمین كسری معاش خود و كسب درآمدهای اتفاقی و فصلی راهی تهران می‌شوند، معمولاً در مشاغل كاذب مانند دست‌فروشی، واسطه‌گری و ... سرگرم كار می‌شوند.
زبان اصلی مردم استان تهران فارسی است، اما به علت مهاجرت گسترده به این استان، گویش‌های دیگری چون زبان آذری و لهجه‌های متفاوتی از دیگر مناطق ایران به آن افزوده شده است. براساس سرشماری سال 1365، در حدود 98/1 درصد از جمعیت استان تهران به زبان فارسی سخن می‌گویند كه این نسبت در نقاط شهری 98/3 و در نقاط روستایی 96/8 درصد است.
براساس همان سرشماری بیشتر جمعیت استان تهران (98/30 درصد) را مسلمانان تشكیل داده‌اند كه این نسبت در نقاط شهری 98/1 و در نقاط روستایی 99/5 درصد است.
استان تهران یكی از قطب‌های اصلی اقتصاد كشور است. تجمع كانون‌های عمده‌ اقتصادی در این استان و موقعیت سیاسی - اداری و مركزیت آن باعث شده است بخش عمده امكانات صنعتی و خدماتی در محدوده آن متمركز شود. بخش كشاورزی نیز از جایگاهی چشم‌گیر در بافت اقتصادی آن برخوردار است. ولی در مقایسه با دیگر بخش‌ها، وزن ناچیز و اندكی را به خود اختصاص داده است. دلایل عمده محدودیت كشاورزی در استان ویژگی‌های طبیعی این منطقه است. كمی بارش، نزدیكی كویرها و بیابان‌ها، كمبود آب مورد نیاز كشاورزی و تبدیل زمین‌های كشاورزی به مناطق مسكونی و تولیدی - صنعتی از مهم‌‌ترین دلایل این رویكرد است.
منطقه تهران را از نظر موقعیت طبیعی و كشاورزی به دو ناحیه می‌توان تقسیم كرد :
ناحیه كوهستانی معتدل كه در برگیرنده نواحی شمالی استان مانند بخش‌های فیروزكوه، دماوند، لواسانات، رودبار قصران، طالقان و بخش‌هایی از شمال ساوجبلاغ است كه به علت ناهمواری‌های شدید سطح زمین، وضعیت نامساعد جوی و اقلیم سرد، مردم این ناحیه بیش‌تر به فعالیت‌های باغ‌داری و دام‌داری می‌پردازند و باغ‌های سیب، گوجه‌سبز، گیلاس، زردآلو و هلو از مهم‌ترین فرآورده‌های این ناحیه به شمار می‌رود.
ناحیه دیگر شامل دشت‌ها و كوه‌پایه‌های جنوبی البرز است كه ورامین، ری، شهریار، رباط كریم، اشتهارد و بخش‌های مركزی و جنوبیِ ساوجبلاغ در این ناحیه واقع شده‌اند. این ناحیه برای كشاورزی مساعد است، ولی در ناحیه‌هایی كه در نزدیكی شوره‌زارها واقع شده‌اند، مشكلاتی در كار كشاورزی وجود دارد. محصولات عمده این ناحیه را گندم، جو، یونجه، ذرت علوفه‌ای، گوجه‌فرنگی، خیار، سبزی‌ها، سیب‌زمینی،‌ نباتات علوفه‌ای،‌ انگور، چغندرقند و پنبه تشكیل می‌دهد.
سطح زیر كشت فرآورده‌های سالانه استان 805‚149 هكتار است كه 007‚122 هكتار آن به كشت محصولات عمده سالانه اختصاص دارد. سطح باغ‌های استان نیز 214‚55 هكتار است كه شامل درختان نهال و بارور است.
از نواحی مهم كشاورزی استان تهران می‌توان به رودبار قصران در شمال شرقی تهران اشاره كرد كه اراضی حاصل‌خیز و باغ‌های پرشمار دارد. لواسانات در غرب شهرستان دماوند از دیگر نواحی كشاورزی تهران است كه دارای زمین‌های حاصل‌خیز است. دره‌های این ناحیه نیز باغ‌های پرشمار دارد. در شهرستان كرج محصولاتی مانند چغندرقند، میوه و فرآورده‌های دامی تولید می‌شود.
دره‌ها و دامنه‌‌های بلندی‌های البرز با مراتع سرسبز و غنی، موقعیتی مناسب برای فعالیت‌های دام‌داری دارند. در سطح استان، دامداری هم در دشت‌ها و هم در نواحی كوهستانی و كوه‌پایه‌ای رواج دارد، ‌ولی سهم آن همه در اقتصاد استان ناچیز است.
استان تهران یكی از كانون‌های عمده‌ صنایع كشور است. برابر آخرین آمارهای منتشره، از 560‚8 واحد صنعتی كل كشور، 295‚3 واحد آن (40 درصد كل صنایع كشور) در استان تهران قرار دارد. بیش‌تر این صنایع در امتداد سه محور غربی، جنوبی و شرقی متراكم شده است. هم‌چنین 44 درصد كارگران كارگاه‌های صنعتی كل كشور در استان تهران كار می‌كنند.
یكی از اركان اصلی اقتصاد استان تهران صنایع ماشینی وابسته است كه بیش‌تر آن‌ها به مونتاژ و تولید كالاهای مصرفی اشتغال دارند. توسعه این صنایع بیش‌تر در امتداد راه‌های ورودی به تهران به ویژه در مسیر تهران - كرج، تهران - دماوند، تهران - ساوه و تهران - قم است.
صنایع استان را برحسب نوع تولیدات می‌‌توان به گروه‌های زیر تقسیم كرد :
صنایع غذایی : شامل كارخانه قندسازی، روغن نباتی، لبنیاتِ پاستوریزه، فرآورده‌های گوشتی، تصفیه قند، بیسكویت‌سازی، نان ماشینی، نوشابه‌سازی،‌ كنسرو و مرباسازی و ... سهم این صنایع از كل صنایع مشابه آن‌ها در سطح كشور نزدیك به 30 درصد است.
صنایع نساجی و چرم : شامل ریسندگی و بافندگی پنبه‌ای و پشم، تریكو،‌ كف‌پوش، فرش ماشینی، موكت، پتو، حوله، تهیه انواع پوشاك، كفش، چرم، كیف و چمدان كه به تازگی تولید برزنت و الیاف نیز جزء این رشته از صنایع درآمده است. سهم این رشته از كل صنایع هم‌رشته خود در كشور نزدیك به 50 درصد است.
صنایع كانی غیرفلزی : این رشته از صنایع، مصالح ساختمانی و لوازم بهداشتی خانه‌ها و شیشه، تهیه و تولید می‌كنند كه كارخانه سیمان از جمله آن‌هاست. این صنایع 28 درصد صنایع كانی غیرفلزی كشور هستند.
صنایع فلزی : این رشته از صنایع، اتومبیل و مینی‌بوس، وانت، لوازم خانگی مانند بخاری، كولر، اجاق‌گاز، یخچال، ماشین‌لباس‌شویی و مانند آن‌ها و هم‌چنین مخازن تحت فشار، لوله پروفیل، و پنجره و بسیاری دیگر از فرآورده‌های فلزی را تولید می‌كنند و در غرب تهران (دو سوی مسیر تهران - كرج) و شرق تهران (به سوی جاده تهران - آب‌علی) قرار دارند.
صنایع سلولزی : شامل مؤسسه‌هایی است كه به تولید كاغذ، مقوا، كارتن، كیسه و پاكت كاغذی، كاغذهای بهداشتی و تولیدات چوبی مانند نئوپان، فیبر، كبریت و مداد اشتغال دارند.
صنایع شیمیایی و دارویی : شامل كارخانه‌ها و كارگاه‌هایی است كه به تولید دارو، مواد بهداشتی، مواد ضدعفونی‌كننده، لاستیك و پلاستیك، رنگ‌های ساختمانی و صنعتی، پاك‌كننده‌های جامد و مایع، فرآورده‌های نفتی، روغن موتور و سموم دفع آفات نباتی اشتغال دارند.
صنایع برق و الكترونیك : شامل مؤسسه‌هایی است كه به مونتاژ وسایل برقی و الكتریكی، تولید كابل، باطری و لامپ اشتغال دارند. تولیدات این صنایع در سطح استان، نسبت به دیگر گروه‌های صنعتی چشم‌گیر نیست، اما در مجموع كل كشور سهمی بسیار بالاتر از صنایع مشابه خود را در بر می‌گیرد.
از معدن‌های كل كشور نیز 15/4 درصد آن در محدوده استان تهران است. كانسارهای استان تهران را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم كرد :
معادن فلزی : شامل مس، سرب، مولیبدن، منگنز و آهن است؛ تقریباً همه منگنز استخراجی كشور از معادن منگنز استان تهران به دست می‌آید كه در جنوب و جنوب غربی آن قرار دارند.
معادن غیرفلزی : در برگیرنده ذخایر سنگ آهك و دولومیت است.
معادن خاك‌نسوز : شامل كائولن (خاك‌‌چینی) است كه 51 درصد تولید كل كشور از این استان استخراج می‌شود. معدن‌های سنگ‌ گچ استان نیز دارای ذخایری بزرگ است؛ معادن نیتونیت و خاك صنعتی در بخش‌های شرق و جنوب شرقی استان كشف شده است.