کلان شهر ایرانی در ابهام

امروزه، افزایش روند شهرنشینی و هجوم جمعیت به شهرها تقریبا در همه نقاط جهان و در همه کشورها اعم از پیشرفته و درحال توسعه به یک واقعیت غیر قابل انکار تبدیل شده گرچه این پدیده در همه نقاط جهان نتایج یکسانی بهمراه نداشته است. در جوامع صنعتی، بدلیل رشد موزون اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، از تجمع نیروهای انسانی در شهرها به بهترین شکل و در جهت توسعه همه‌جانبه استفاده گردیده درحالیکه در کشورهای جهان سوم بدلیل عدم برنامه ریزی و فقدان زیرساخت های مناسب, استقرار جمعیت انبوه بویژه در شهرهای بزرگ, مشکلات و معضلات اجتماعی فراوانی را همچون ایجاد مساکن نابهنجار, افزایش آمار جرایم و بزهکاریهای گوناگون و آلودگیهای مختلف زیست محیطی سبب گردیده است.
تمرکز جمعیت در شهرها بویژه در دو سده اخیر و پس از انقلاب صنعتی بطورکلی تابع دو عامل عمده بوده است: یکی افزایش کلی جمعیت جهان بدلایل متعدد و ازجمله کاهش مرگ و میر در اثر ارتقاء بهداشت عمومی و فراهم آمدن وسایل رفاهی و دیگری پدیده قابل توجه مهاجرت از روستاها به شهرهاست. عمده این مهاجرت ها که در کشورهای در حال توسعه رخ می دهد به علت مشکلات نهفته در روستاها همچون بیکاری, فقر, خدمات نامطلوب, خشکسالی, تبلیغات کاذب شهرها و... می باشد.
در بررسی پدیده های شهری, بویژه قرن بیستم از اهمیت فراوانی برخوردار است. چراکه در این قرن تمرکز بی بدیل جمعیت در مناطق شهری شکل جدی تری به خود گرفت. در ابتدای قرن بیستم, جمعیت ساکن در کلیه شهرهای جهان درحدود ۱۵۰ میلیون نفر یعنی نزدیک به ۱۰ درصد جمعیت جهان را شامل می گردید. درحالیکه در انتهای همین قرن جمعیت نقاط شهری با بیست برابر افزایش به حدود سه میلیارد نفر یعنی ۵۰ درصد جمعیت جهان بالغ گردید. همین امر سبب گردید که بخصوص از نیمه دوم قرن بیستم و پس از پایان جنگ جهانی دوم شهرهایی با جمعیت میلیونی بوجود آیند.
همزمان با این تحولات در ادبیات شهرسازی جهان, واژه ها و اصطلاحاتی همچون کلان شهر, ابرشهر, ناحیه مادرشهری و... پدیدار گردیدند. درعین حال همانطورکه تعریف مفهوم شهر در کشورهای مختلف متفاوت می باشد, تقسیم بندی انواع شهرها نیز برحسب سطح فعالیت ها, میزان جمعیت پذیری و حیطه نفوذ شهر در کشورهای گوناگون با یکدیگر یکسان نیست. از همین رو, در برخی کشورها مبنای شناخت کلان شهرها از شهرهای معمولی فقط میزان جمعیت آنها تعیین گردیده حال آنکه براساس نظر بسیاری از محققان در تعریف کلان شهر علاوه بر عامل جمعیت باید وجود زیرساخت ها, حیطه عملکردی, تنوع فعالیتی و ارتباطات خارجی شهر با نواحی پیرامونی را نیز مد نظر قرار داد.
براساس یک تعریف بین المللی که توسط سازمان ملل متحد ارائه گردیده واژه کلان شهر یا مادرشهر به شهرهایی اطلاق می گردد که جمعیتی بالاتر از ۸ میلیون نفر داشته باشند. در همین راستا, از میان شهرهای کشور ما تنها تهران پس از سال ۲۰۰۰ میلادی که سطح جمعیتی آن به بیش از هشت میلیون نفر بالغ گردیده می تواند در زمره کلان شهرهای جهان محسوب گردد. نکته قابل توجه اینکه در کشورهای جهان سوم علاوه بر رشد بسیار شتابان جمعیت شهری در نیمه دوم قرن بیستم, اندازه و تعداد کلان شهرها نیز نسبت به کشورهای توسعه یافته رشد معناداری را نشان میدهد. آنچنانکه در طول سه دهه پایانی قرن بیستم سهم شهرهای با جمعیت بیش از ۵ میلیون نفر در کشورهای درحال توسعه به کل شهرهایی با ویژگی مشابه در جهان از %۵۵ به %۷۵ افزایش یافته است. به عبارت دیگر, رشد کلان شهرها در کشورهای توسعه یافته درحال کاهش است. بطوریکه بعنوان مثال لندن در سال ۱۹۸۰ میلادی بدلیل کاهش جمعیت به ۷/۷ میلیون نفر از فهرست کلان شهرهای مورد تایید سازمان ملل خارج و شهری نظیر شانگهای جانشین آن گردید.
در حال حاضر در ایران شهرهای با جمعیت بالای یک میلیون نفر کلان شهر تعریف گردیده اند. اما به نظر می رسد که این تقسیم بندی که در چند سال اخیر و براساس قانون تجمیع عوارض انجام پذیرفته تنها درجهت رفع نیازهای مقطعی قانونگذاران و به منظور تفکیک بودجه شهرداریهای شهرهای بزرگ از دیگر شهرها و نه بر پایه یک کار تحقیقی مدون صورت گرفته و فاقد جنبه های علمی لازم در این زمینه می باشد.
بنابراین, بویژه با روند گسترش شهرهای میلیونی در کشور ما و درجهت اجتناب از مشکلات قریب الوقوع آتی, تقسیم بندی انواع شهرها و تعریف مفهوم کلان شهر ایرانی براساس یک پژوهش علمی و با توجه به استانداردهای جهانی و درعین حال شرایط بومی و با همکاری و همفکری کلیه نهادها و دستگاههای ذیربط در این مساله همچون وزارت مسکن و شهرسازی, وزارت کشور, سازمان مدیریت و برنامه ریزی, سازمان شهرداریهای کشور و شورای عالی استان ها و بدلیل اهمیت این موضوع در سیاست گذاریهای امور شهری ضروری به نظر می رسد.

خشایار کاشانی جو
کارشناس حوزه معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران

منبع : آرونا، پایگاه اطلاع‌رسانی اختصاصی معماری و شهرسازی