علم حدیث و علم فقه

ايرانيان در قرن ۴ و نيمه قرن ۵ با نيروى بيشترى از سابق به‌ توسعهٔ علوم شرعى اسلامى يارى مى‌کرده و کوشش‌هاى ديرين را در تأليف کتاب‌هائى به پارسى و تازى دنبال مى‌نموده‌اند.

تفسير قرآن

تفسير قرآن پس از کار اساسى محمدبن جرير طبرى (م ۳۱۰ هـ.) که اقدام مهم تازه ترجمهٔ آن بود به فرمان منصوربن نوح سامانى به پارسي. دربارهٔ اين ترجمه که از آثار مهم پارسى درى است پس از اين توضيح خواهيم داد. از کارهاى مهم ديگر در اين باب کوشش‌هاى پيشوايان معتزله بود در تفسيرهاى مقرون به تأويل، چنانکه ابوعلى جبائى خوزستانى (م ۳۰۳ هـ.) و ابوبکر نقاش معتزلى (م ۳۵۱ هـ.) و عبدالسلام قزوينى کردند، بى‌آنکه توجيه‌ها و تأويل‌هاى دور و درازشان مقبول ديگر مسلمانان باشد. با اين حال از تفسير جبائى ترجمه‌اى به فارسى نشان‌ داده‌اند که هم در قرن چهارم ترتيب يافت.

ابوزيد بلخى (م ۳۲۲ هـ.)، فيلسوف و متکلم معروف خراسان، ضمن تأليفات متعدد خود يک کتاب در تفسير قرآن داشت به‌نام 'نظم‌القرآن' که ياقوت در معجم‌الادباء خود از آن ياد کرده؛ و ابوعلى‌بن‌سينا چند تفسير از سوره‌هاى قرآن به مذاق فيلسوفان ترتيب داد مانند تفسير 'ثم‌ استوى الى‌السماء و هى دخان' و تفسير سورةالاخلاص و سورةالاعلى و سورةالفلق معروف به 'المعوذةالاولي' و سورةالناس مشهور به 'المعوذة الثانية.'

علم حديث و علم فقه

علم حديث و علم فقه و فروع آنها تأليفات ايرانيان قرن ۴ و نيمه قرن ۵ متعدد است و علمائى که در هر رشته ظهور کرده‌اند بسيار هستند و همچنين هستند در علم کلام که از ميان اشاعره ابوحامد اسفراينى (م ۴۰۶ هـ.) و ابن فورک اصفهانى (م ۴۰۶ هـ.) مشهورند و از ميان معتزله ابوهاشم جبائى (م ۴۲۹ هـ.) رئيس فرقهٔ بهشميه پسر ابوعلى جبائى مذکور، و ابوزيد بلخى (م ۳۲۲ هـ.) مؤلف کتاب‌هاى اقسام‌العلوم، و شرايع‌الاديان و کتاب السياسةالکبير والصغير و غيره. گويند که اين ابوزيد از استادان محمدبن زکرياى رازى بود.

حديث و اخبار شيعه

قرن ۴ و نيمه قرن ۵ دربارهٔ حديث و اخبار شيعه و تدوين آنها در کتب معتبر کارهاى اساسى صورت پذيرفت و از آن ميان چهار کتاب معروف که آنها را ارکان اربعهٔ حديث و اخبار شيعهٔ اماميه دانسته‌اند در اين دوران تأليف شد يعنى کتاب کافى از کلينى (م ۳۲۹ هـ.) و کتاب من‌ لايحضرةالفقيه از ابن‌بابويه معروف به شيخ صدوق (م ۳۸۱ هـ.) و دو کتاب تهذيب و استبصار از شيخ‌الطايفه محمدبن حسن طوسى (م ۴۶۰ هـ.).

يکى از مذاهب کلامى که در اين قرن نشأت کرد مذهب ماتريديه است که مؤسس آن ابومنصور ماتريدى (م ۳۳۳ هـ.) اهل ماتريد سمرقند از پيشوايان فرقهٔ حنفيه در ماوراءالنهر بود. مذهب ماتريدى در اصول به مذهب اشعرى نزديک و با آن متشابه بود و هر دو در مخالفت با معتزله با يکديگر اشتراک داشتند. از تأليفات مهم ماتريدى کتاب‌التوحيد، اوهام‌المعتزله، و مآخذالشرايع است.