ابوالفضل بیهقی

خواجه ابوالفضل محمدبن حسين بيهقى دبير فاضل و مشهور دربار غزنويان کتابى در شرح تاريخ آل سبکتکين از آغاز دولت آن خاندان تا اوايل سلطنت سلطان ابراهيم‌بن مسعود داشت که اکنون قسمتى از آن در دست و به تاريخ بيهقى مشهور است. ابوالفضل بيهقى در سال ۳۸۵ در قريهٔ حارث‌آباد بيهق ولادت يافت و بعد از کسب فضايل در نيشابور، به ديوان رسائل محمودى راه جست و در خدمت خواجه بونصر مشکان به‌کار پرداخت و همچنان در خدمت سلاطين غزنوى به‌سر مى‌برد تا در زمان عزالدوله عبدالرشيد که در سال ۴۴۰ سلطنت يافته بود، چندى صاحبديوانى انشاء کرد ليکن به تهمت حاسدان معزول و محبوس شد. در سال ۴۴۴ که طغرل کافر نعمت بر عبدالرشيد خروج کرد و او را کشت، بسيارى از خادمان درگاه را در قلاع محبوس ساخت و از آن جمله بيهقى را از حبس سلطان و يا به‌قولى از حبس قاضى غزنين بيرون آورد و به زندان قلعه فرستاد. بيهقى بعد از رهائى از زندان گويا باقى عمر را در انزوا به‌سر برد تا در سال ۴۷۰ هجرى به‌درود حيات گفت.

مهمترين اثر بيهقى تاريخ مشهور او است که در شرح سلطنت آل سبکتکين، نوشته شده بود و به سى مجلد بالغ مى‌شد و در آن از تشکيل دولت غزنوى تا اوايل ايام سلطان ابراهيم‌بن مسعود سخن رفته بود و اکنون قسمتى از آن دربارهٔ سلطنت‌ مسعودبن محمود غزنوي، و تاريخ خوارزم از زوال دولت آل مأمون و افتادن آن ولايت به‌دست سلطان محمود، و حکومت آلتون تاش حاجب در آن سامان تا غلبهٔ سلاجقه، در دست است.

ابوالحسن بيهقى صاحب تاريخ بيهق کتابى ديگر به‌نام 'زينةالکتاب' در آداب کتابت به ابوالفضل بيهقى نسبت داده است که اکنون در دست نيست. در يکى از مجموعه‌هاى خطى کتابخانهٔ ملک چند ورق مشتمل بر شرح پاره‌اى از لغات است که به ابوالفضل بيهقى نسبت داده مى‌شود.

تاريخ بيهقى يکى از امهات کتب تاريخ و ادب فارسى است. اهميت تاريخى اين کتاب تنها در آن نيست که قسمتى از مهمترين حوادث سياسى دورهٔ غزنوى در آن نگارش يافته، بلکه بيشتر از باب روش کار مؤلف و اتقان و صحت مطالب و دقت بيهقى در نقل حوادث و استفادهٔ وى از مدارکى است که مقام دربارى او در اختيارش نهاده بود. بيهقى در تأليف کتاب خود فقط به ذکر حوادث سياسى و دربارى و دقت در نقل آنها نظر نداشت بلکه کتاب او از جهت ديگرى هم مهم است و آن ذکر بسيارى از رسوم و عادات و آداب زمان است که به مناسبت آورده، و نيز آوردن اطلاعات ذى‌قيمتى دربارهٔ شعرا و نويسندگان و اشاره به بسى از وقايع و حوادث تاريخى که مربوط به دورهٔ غزنويان نيست و نويسنده به مناسبت بدان‌ها اشاره کرده است.

بنابراين تاريخ ابوالفضل بيهقى يکى از مآخذ مهم براى تحقيق دربارهٔ مسائل تاريخى و ادبى و اجتماعى زمان او و ازمنهٔ مقدم بر او است و اگر همهٔ اجزاء آن در دست مى‌بود ممکن بود ما را از مراجعه به بسيارى کتب ديگر مستغنى سازد و يا اطلاعات گرانبهائى را که اکنون فاقد آن هستيم در اختيار ما نهد. سبک نگارش بيهقى نيز نسبت به پيشينيان او تازگى دارد و نمونهٔ خوبى از بهترين روش ترسل فارسى و آثار منشيان دربارى در قرن پنجم هجرى است. اطناب و استشهاد و تمثيل و دقت در توصيف و قبول تأثرات بسيار از ادب عربى و به‌کار بردن لغات عربى به ميزان بيشترى از آنچه تا اوايل قرن پنجم معمول بوده، از اختصاصات نثر بيهقى در اين کتاب است.