لغات فارسی

لغاتى فارسى يا ترکيباتى از فارسى دارد که کتب قديم کمتر آورده‌اند از قبيل:

- آوند: ظرف آب.

- نمودار: نشانه و علامت که جز در کتب نجوم در مورد 'نمودارات' کمتر به‌نظر مى‌رسد.

- بتک ايستادن: پاى به دويدن گذاشتن.

- آراسته: مخلّع

- انباغ: وسنى که امروز هَوُو گويند.

- چشم‌شسته: شوخ‌چشم و وقيح.

- فرو مُوليدن: 'ناگاه فرو موليد و نزديک زاغان شد' ص ۱۹۸، يعنى عقب کشيد و جيم شد و صفت اين فعل 'مُولا' است يعنى آب زير کاه ^(۱) - موليدن در شاهنامه به معنى تأنى کردن آمده است:

بود رسم و آئين مرد دلير		که آرد به آهستگى شير زير
بموليم تا آن سپاه گران		بيايند گردان و جنگاوران
از آن پس به ايران نمانيم کس		چنين است راى خردمند و بس
بدو گفت هومان که اى پهلوان		مرنجان بدين کار چندين روان
همه خسته رفتند از ايدر سپاه		غريوان و پويان به نزديک شاه
نموليم تا نزد خسرو شوند		به درگاه او لشگرى نو شوند
ز زابلستان رستم آيد به جنگ		زيانى بود سهمگين زين درنگ
		(چاپ آقا، ج ۱، ص ۷)

(۱) . مول - ريشهٔ فعل موليدن است برهان قاطع گويد: به معنى درنگ و بازايستادن و بازگشت و توبه ... و ترکيب ريشهٔ اين فعل 'مولامول' نيز به قول برهان به معنى تأخير و درنگ از پى درنگ آمده است.

و اين لغت را در ساير کتب نديده‌ام و اگر هست نادر است.

- چربک: چُربک به ضم اول کنايه از غمز و سخن‌چينى و تملق و فريب است و در کتب قرن چهارم ديده نشد.

- پاى دام: پاى‌بند و دام‌پاي.

- دل‌نمودگي: صفا و وفا و مرادف محرميّت، نوعى مصدر است (رجوع کنيد به: دشمنانگي).

- دل نمودن: مرادف مکرمت.

- سُمْچ گرفتن: سمچ به ضم اول و جيم فارسى - سوراخ و غار و آغل گوسفندان و نقب، و سُمچ گرفتن نقب زدن.

- خُرد حوصله: تُنک حوصله و کم‌حوصله، و کم‌ظرف - کسى که زود به هر سخنى يا کارى از جاى بشود.

- زخمگاه: 'چه اگر غفلتى برزد و زخمگاهى خالى گذارد هر آينه کمين دشمن گشاده گردد' (ص ۱۷۱) به معني: مقتل - اين خوب لغتى است و کمتر سابقه دارد.

- روز کور: به معنى کوردل و نادان 'روز کورست و مردان را نيکو نشناسند' ص ۱۷۲.

- دست‌گرائى کردن: امتحان و آزمايش 'هر که فضل و قوّت خويش بر ضعيفان بپسندد و بدان مغرور گردد و خواهد که ديگران را اگرچه از وى قوى‌تر باشند دست‌گرائى کند هر آينه قوّت او بر فضيحت و هلاک او دليل کند' ص ۱۸۳. و اين لغت در کتب چاپى دست‌گرانى چاپ شده و آن را کنايه از درآويختن با کسى و به معنى سنگينى کردن دست گرفته‌اند. ولى به‌نظر مى‌رسد که در اين لغت کلمهٔ دست با فعل گرائيدن که به معنى برگرفتن و امتحان کردن آمده ترکيب شده باشد. فرخى گويد:

نخستم برگرائيدى و لختى آزمون کردى

چو گفتم هرچه خواهى کن فسار از سر برون کردى

برگرائيدن در اين شعر به معنى امتحان کردن و آزمايش است، و دست‌گرائى کليله هم ظاهراً از اين معنى است يعنى (امتحان کردن - زور حريف را آزمودن - با قوى‌تر از خود به گمان و آزمايش دست و پنجه شدن) و دست‌گرانى و گران کردن دست به‌نظر حقير ناصواب مى‌آيد و سابقه هم ندارد.

- به خويشتن نزديک نشستن: بر سر جاى خود نشستن.

- گرازان به تک ايستادن: از شعرها گرفته شده است و خوب ترکيبى است، يعنى به سرعت و نشاط دويدن، ارزقى گويد:

پرى که ديد گرازنده‌تر ز آهوى نر

پرى که ديد خرامنده‌تر ز کبک درى

- شاياني: قابليّت، که ياء مصدرى با صفت فاعلى ترکيب شده است.

- گواران: به‌جاى 'گوارا' و اين صفت خلاف سماع است چه از گوارش و گواريدن 'گوار' به صيغهٔ صفت مشبه يا وصف دائمى آمده است نه به صيغهٔ صفت فاعلي.

- شناوانيده: اسم مفعول از فعل متعدى شنيدن، شنوانيده.

- نمودن: استعمالات مجازى اين فعل را در مورد صحيح آورده است، و بعدها مجازهاى اين فعل در غير مورد طبيعى زياد استعمال شده، و اين هرج و مرج از قرن نهم به بعد روى داده است.

- مالش، نمايش، رهايش: از اين مصادر زيادتر از پيشينيان دارد.

- برزيدن: به‌جاى ورزيدن، ورزيدن هم دارد.

- ستبر روي: به معنى آنکه ما 'پررو' گوئيم.

- دشمنانگي: خصومت و عداومت و دشمني. نوعى مصدر است که با 'گاف و يا' ساخته مى‌شده و بسيار نادر در سخنان قدما ديده مى‌شود، منجمله 'عمادى شهرياري' گويد:

داد مرا از سخن شربت‌ انده گوار

از سر دلسوزَکَى فاخته آمد به من

- دانگانه: قوت و خواربار.

- نبهره: غافل، قلب، فرومايه.

- بلابندي: کنايه از پيشگيرى کارى است: 'اين جنس عداومت چنان متأکد نگردد که قلع آن در امکان نيايد، و آن را به حليت بلابندى توان کرد و گربه‌شانى توان به ميان آورد.' (ص ۱۴۸)

- گربه‌شاني: گربه شانه کردن. (رک: فقرهٔ بالا) و در نسخ چاپى گربه‌سان و گربه‌سانى طبع شده است و گويا گربه‌شانى صحيح باشد - مولوى فرمايد:

چنين سلطان چنين شير ژيان را

چه گربه‌شانگى کَيْ لايق آيد

ناصرخسرو گويد:

چرا ژاژ خائى چرا گربه‌شانى

به حسرت جوانى به تو باز نايد

- آسان گرفتن: آسان عزيزان گيرم (ص ۲۸۰) يعنى کم عزيزان گيرم و آنها را فدا کنم و از آنها چشم پوشم.

- ستيهيدن: به معنى سروصدا راه انداختن و ستيزه و عَلالا کردن، و اين از لغات شعرى است و در شاهنامه زياد استعمال شده است.

- جويان: به‌جاى جويا - و استعمال اين صفت نادر است مگر در شعر.

- گنجان: صفت فاعلى از گنجيدن، که نادر است مثل جويان.

- بى‌ازين: بدون اين طريقه 'چه روشن شدن اين باب بى ازين ممکن نتواند بود ...' (ص ۲۶۰) و در نوشته‌هاى بعد بى‌ازين و بى‌ازآن و بى‌از ... به وفور ديده مى‌شود ولى در اين کتاب يکى دو بار بيش به‌نظر نرسيد.

- دست‌موزه: دستاويز: 'در صحبت پادشاه سلامت طلبيدن، و نصيحت اشرار را دست‌موزهٔ سعادت داشتن، همچنان باشد که بر صفحه‌اى گوثر تعليق کرده شود .. الخ' ص ۱۲۱.

- آسانگير: مرادف سهل‌انگار و کاهل.