محیط‌های شهری و صنعت توریسم (۴)

شهرهاى مذهبى و زيارتگاهى

مذهب يکى از قديمى‌ترين عوامل اجتماع براى گردآوردن جمعيت‌ها و ايجاد فرقه‌ها و بالاخره براى به‌وجود آوردن اقوام و دولت‌ها بوده است. در مطالعات شهرى به مراکز اجتماعى برخورد مى‌کنيم که معتقدات مذهبى قوى‌ترين عامل جغرافيائى در ايجاد اين‌گونه شهرها به‌شمار مى‌روند. اين قبيل شهرها معمولاً در اطراف معابد و بقاع متبرکه به‌وجود مى‌آيند و امر زيارت اين اماکن متبرکه با توسعهٔ حمل‌ونقل و تسهيل تردد کم‌کم شهرى را به‌وجود مى‌آورد که نمونه‌هاى آن در مشرق زمين زياد است. در ايران، مشهد، قم و شهر رى بهترين نمونهٔ شهرهاى مذهبى هستند که نقش فرهنگى اسلامى نيز دارند. در عربستان مکهٔ معظمه، عتبات عاليات، کربلا، مدينه، نجف و در هندوستان بنارس و احمدآباد و الله‌آباد و در بريانى ‌شهر رانگون متعلق به بودائيان، در تايلند شهر بانکوک، در تبت شهر لهاسا، فلسطين اشغالى شهر بيت‌المقدس، در ايتاليا واتيکان، در اسپانيا شهرهاى مذهبى سنت سباستين (کلمه St يا Saint به معنى مقدس است که در اول شهرها مذهبى آورده مى‌شود) نمونه‌هائى از شهرهاى مذهبى هستند.

نقش زيارتگاهى اين قبيل شهرها تنها با انجام مراسم مذهبى خود ساکنان شهر تبيين‌شدنى نيست، مگر آنکه شهر بتواند به‌طور مستمر و يا فصلى پيروان مذاهب را به تعداد زياد از مناطق دوردست به سوى خود جلب کند. تکوين شهرهاى زيارتگاهى در شرايط و موقعيت جغرافيائى مساعد الزامى نيست، چه‌بسا شهرهاى مذهبى را در محيط‌هاى نامساعد جغرافيائى حتى در پهنهٔ صحراى واقعى مى‌توان ديد، آنجا که مدفن پيشوايان مذهبى است و يا رودخانهٔ مقدسى در شهر جريان دارد. (گنگ در هندوستان) و يا کعبهٔ مسلمين با نصب سنگ مقدسى و با رمز مذهبى (حجرالاسود) بنا شده و با بهره‌مندى از قدرت ويژه‌اي، شهر جلوه‌گاه نيروى ماوراءالطبيعه است (مکه معظم).

در شهرهاى مذهبى بعضى از فعاليت‌هاى خاصى اهميت پيدا مى‌کنند از جملهٔ اين فعاليت‌ها مهماندارى و پذيرائى زائران از مشتاقان خويش است که در تمام فصول جريان دارد. در بعضى از شهرها از جمله مکهٔ معظم‌ انجام مراسم عبادي، سياسى حج زائران خانهٔ خدا را در وقت معينى به سوى خود مى‌خواند. حوزهٔ نفوذ و يا ميدان جاذبهٔ شهرهاى مذهبى با يکديگر تفاوت دارند. به‌طور مثال شهر مکه پيروان خود را در مقياس جهانى مى‌طلبد و حوزهٔ نفوذ آن منطبق است بر مکان‌ها و کشورهائى که مسلمان‌نشين هستند و يا در مورد ميدان جاذبهٔ شهرهائى چون نجف، کربلا، مشهد و قم، مى‌توان گفت، شامل آن دسته از کشورهاى مسلمان‌نشين است که مسلمان بوده و مذهب شيعى دارند.

جذب اين همه نيروى عظيم انسانى تأسيسات وسيع شهرى را به‌ويژه در زمينهٔ پارکينگ، ترمينال و حتى فرودگاه شهرى مى‌طلبد.

توسعهٔ شهرهاى زيارتگاهى متناوب با تعداد پيروان مذاهب، مدت اقامت زائران در شهر زيارتگاهى و بالاخره با ميزان هزينه‌هائى است که در زمان زيارت و اجراء فرائض مذهبى انجام مى‌شود. طبق برآوردهاى انجام شده با وجود آنکه جمعيت ساکن و دائمى مکه از ۲۵۰ هزار نفر بيشتر نيست به هنگام حج جمعيت آن تا پنج برابر افزايش مى‌يابد. شهر بنارس در سال يک ميليون نفر و شهر لورد فرانسه حدود ۸۰۰ هزار نفر در سال زائر دارند.

تمامى شهرهاى مذهبى داراى مراکز و ميدانى هستند که جايگاه مقدس شهر است. چنين مرکزيت را در شهر لورد فرانسه، فاطيماى در پرتغال، زاگورسک در روسيهٔ شوروى و کزستوشواى لهستان به روشنى مى‌توان ديد.

شهرها و کانون‌هاى زيارتگاهي، در‌ روز‌هاى معينى هنگام انجام فرائض مذهبى از جمعيت لبريز مى‌شوند و در اين روزها مشکلاتى را در زمينهٔ تأمين مسکن، غذا، وسايل ارتباطى و بهداشت و سلامتى زائران دارند. به‌طور مثال کليساى طاطاوس مقدس در آذربايجان که در سال‌هاى اخير مورد توجه ارامنهٔ ايران قرار گرفته، همه ساله در روز شهادت طاطاوس رسول بيشتر ارامنه به زيارت قبر او مى‌شتابند تا مراسم خاصى را که ويژهٔ شهادت طاطاوس است به‌‌جا آورند. بنابراين به منظور جلوگيرى از تراکم جمعيت در برخى کشورها سعى مى‌شود زائران را برحسب تاريخ تشکيل پروندهٔ مسافرتى به‌تدريج و به تناوب زمانى به شهرهاى زيارتگاهى بفرستند.

در شهرهاى مذهبي، اجتماع هزاران نفر از مردم ممکن است سلامتى آنان را به خطر اندازد به‌ويژه که زائران مريض به اميد شفا به‌ اين‌گونه مکان‌هاى مذهبى پناه مى‌برند.

نقش بازرگانى شهرهاى مذهبى از اهميت خاصى برخوردار است مکه يکى از بازارهاى مهم شرق است، بندر جده بزرگترين مرکز اقتصادى عربستان‌صعودى است، در شهرهاى زيارتگاهى راه‌هائى که به زيارتگاه‌ها و يا مکان مقدس منتهى مى‌شود حمل عرضهٔ کالاهاى بازرگانى است و در همين مسير فروشگاه‌هاى مواد غذائي، آژانس‌هاى مسافرتي، بانک‌ها، هتل‌ها و حتى بيمارستان‌ها در فضائى که بالاترين ارزش زمين شهرى را دارد ساخته مى‌شود. در صورتى‌که در بخش‌هاى ديگر شهرهاى زيارتگاهى بازرگانى معمولى داير است. از نقش‌هاى جنبى ديگر شهرهاى زيارتگاهي، داشتن مراکز آموزشى در زمينهٔ الهيات است، شهرهاى قم و مشهد در ايران با داشتن حوزه‌هاى علمى معتبر اهميت ويژه‌اى را در بين شهرهاى روحانى و زيارتگاهى دارند.