|
| مجموعهٔ آرامگاهى آستان قدس رضوى، مشهد
|
|
| اين مجموعه که در مرکز مشهد مقدس واقع شده و يکى از باشکوه‌ترين و وسيع‌ترين مجموعه‌هاى آرامگاهى جهان اسلام است، طى قرون متمادى بر مزار حضرت على‌بن موسى‌الرضا (ع) (۲۰۳-۱۴۸ هـ.ق) شکل گرفته و آثار تاريخى و هنرى ارزشمندى از قرون مختلف را در بر دارد.
|
|
| تاريخچهٔ ساختمان : در سال ۲۰۳ و به قولى ۲۰۲ هـ.ق، پس از شهادت امام رضا (ع)، پيکر مطهر وى را در بقعه‌اى که بر روى گور هارون‌الرشيد بنا کرده بودند، به خاک سپردند. اين بقعه در باغ «حميد بن قحطبه» و در روستايى به نام «سناباد»، نزديک نوغان در حدود ۲ تا ۴ فرسنگى توس واقع شده بود. با توجه به اين روايت، نخستين بناى آرامگاه، همان بقعهٔ هارون‌الرشيد بايد باشد که توسط مأمون عباسى بنا گرديده بود. از اين بقعه، هم‌اکنون ۲ متر از ديوار چينه‌اى آن باقى مانده و بقيهٔ بناى حرم بر روى آن ساخته شده است. از اين تاريخ تا روزگار ديلميان، نشانه اى از تجديد يا مرمت حرم در دست نيست؛ ولى مسلم است که مزارى معروف بوده و جهانگردان و جغرافيانويسانى مانند «ابن حُوقَل». «اصطخري» و «مَقْدَسي» از آن ياد کرده‌اند. گويا مقدسى نخستين کسى است که از آن به عنوان مشهد تعبير کرده است. ابن حوقل نيز «مشهدالرضا» نام برده است. به نظر مى‌رسد در عهد ديلميان، تزئيناتى بر اين بنا صورت گرفته باشد. سبکتکين (۳۸۷-۳۶۶ هـ.ق) پادشاه متعصب غزنوى، حرم مطهر را ويران و زيارت آن را ممنوع کرد. پس از آن، «عميدالدولهٔ فايق» که بيهقى او را «خادم خاصه» ناميده است، در تکميل بقعه و آبادانى مشهد کوشيد. در سال ۴۰۰ هـ.ق، ابوبکر شهمرد به دستور سلطان محمود غزنوى، بناى بقعه را بار ديگر بر روى بازماندهٔ ديوارهاى گلين با آجر برپا ساخته و مناره‌اى نيز بدان افزود. اين بنا که هستهٔ اصلى حرم را تشکيل مى‌دهد. بنايى چهارگوش بوده و با توجه به همزمانى بناى آن با بناى سنگ‌بست (آرامگاه ارسلان جاذب)، به نظر مى‌رسد که قبل از تزئينات و الحاقات بعدى، حرم امام رضا (ع) و آرامگاه او بوده است. با توجه به سنگ‌نوشتهٔ موزهٔ آستانه به نظر مى‌رسد که بناى حرم در سال ۵۱۶ هـ.ق تجديد يا تعمير شده است.
|
|
| بناى بقعه در هنگام حملهٔ غزها به سال ۵۴۸ هـ. ق آسيب فراوان ديد. در روزگار سلطان سنجر سلجوقى (۵۵۲-۵۱۱ هـ. ق)، شرف‌الدين ابوطاهر بن سعد بن على قمى پس از مرمت بنا، گنبدى نيز بر آن ساخت. بعد از سال ۵۵۷ هـ. ق نيز «چترکان زمرد ملک» - دختر محمود سلجوقى - ازارهٔ حرم را با کاشى‌هاى نفيس شش و هشت‌ضلعى و ستاره‌اى تزئين کرد که نام وى و تاريخ تزئين، بر کاشى‌ها ثبت است. در دورهٔ خوارزمشاهيان، روضهٔ رضوى مورد توجه قرار گرفت و تعميرات و تزئيناتى در ساختمان آن به عمل آمد. در اين دوره (سال ۶۱۲ هـ. ق)، کتيبهٔ کاشى خشتى بسيار زيبايى به خط ثلث برجسته بر روى ديوار دو طرف درِ ورودى حرم - از جانب رواق دارالحفاظ - نصب شد که بر روى آن نام و نسب حضرت رضا (ع) تا حضرت اميرالمؤمنين على (ع) ذکر شده است.
|
|
| در سال ۶۱۸ هـ.ق، به هنگام حملهٔ «تولي»، پسر چنگيز، بقعهٔ رضوى دچار ويرانى شد؛ اما به انهدام کامل نينجاميد. از آن تاريخ تا حدود يک قرن بعد، اطلاع مستندى که حاکى از مرمت حرم باشد، در دست نيست، تا اين‌که نخست غازان‌خان و سپس سلطان محمد خدابنده اولجايتو ضمن تعمير، در تزئين و آبادانى روضهٔ رضوى کوشيدند. «ابن‌بطوطه» که در سال ۷۳۴ هـ.ق مشهد را ديده است، به عمارت زيبا و کاشىکارى شده و ضريح نقرهاى مرقد اشاره مى‌کند که احتمالاً از ساخته‌هاى دورهٔ اولجايتو بوده و به نظر مى‌رسد، بناى کامل گنبد موجود نيز از خدمات اوست.
|
|
| در قرن هشتم، آثار آستان قدس عبارت از حرم، مسجد بالاسر - که بانى آن ابوالحسن عراقى از دبيران عهد غزنوى بود - و چند بناى کوچک متصل به ضلع شمالى و يک مدرسه بوده است. در دورهٔ تيمورى، در زمان شاهرخ و همسرش گوهرشاد، آستان قدس توسعهٔ چشمگيرى پيدا کرد. در اين دوره (سال ۸۲۱ هـ.ق)، نخستين مسجد جامع شهر مشهد به نام مسجد گوهرشاد، در سمت قبلهٔ حرم مطهر برپا شد. سپس بناى دارالحفاظ بين حرم و مسجد فوق‌الذکر، دارالسياده، بزرگ‌ترين رواق اطراف حرم در مغرب دارالحفاظ و سرانجام «تحويل خانه» يا خزانه در مشرق دارالحفاظ برپا شد. در پيرامون مجموعه نيز در عهد شاهرخ، سه مدرسه به نام «مدرسهٔ پريزاد»، «مدرسهٔ بالاسر» و «مدرسهٔ دو در» ساخته شد. در زمان سلطان حسين بايقرا (۹۱۲-۸۷۵ هـ.ق)، به کوشش اميرعلى شيرنوايى، صحن کهنه و اساس ايوان طلا به وجود آمد که صحن مزبور در زمان شاه‌عباس اول وسعت يافت و در دورهٔ صفويه نيز اقدامات ارزنده‌اى بر روى آن صورت گرفت.
|
|
| شاه‌طهماسب صفوى، منارهٔ نزديک گنبد را مرمت و طلاکارى کرد و در سال ۹۳۲ هـ.ق، خشت‌هاى نفيس کاشى روى گنبد را به خشت‌هاى طلا بدل ساخت. بعد از غارت خشت‌هاى طلاى گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبک، شاه‌عباس در سال ۱۰۱۰ هـ.ق به تجديد بناى آن دستور داد که شرح آن در کتيبهٔ ميناکارى‌شدهٔ گنبد به خط عليرضا عباسى نقش بسته است. در زمان پادشاهى همين شخص، صحن کهنه گسترش يافت و ايوان شمالى، اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها و ايوان‌هاى شرقى و غربى آن احداث شد. ايجاد رواق «توحيدخانه» در شمال حرم، از آثار منسوب به ملامحسن فيض است. رواق «اللّه‌وردى‌خان»، ايوان ضلع غربى دارالضيافه و رواق «حاتم‌‌خاني»، از ساخته‌هاى اميران بزرگ صفوى - اللّه‌وردى‌خان و حاتم‌بيک اردوبادى - است. شاه‌عباس دوم، صحن عتيق را تعمير و کاشىکارى کرد و شاه سليمان نيز گنبد حرم مطهر را که در اثر زلزله شکاف برداشته بود - به تصريح کتيبهاى که بر آن نصب شده است - مرمت کرد و چندين مدرسه ساخت. در دورهٔ نادرشاه افشار، ايوان طلاى صحن عتيق و منارهٔ بالاى آن تعمير و طلاکارى گرديد. هم‌چنين بناى منارهٔ ايوان شمالى و تذهيب آن و سنگاب مرمر يکپارچهٔ سقاخانهٔ اسماعيل طلايى در صحن عتيق، مربوط به همين دوره است.
|
|
| در طول دورهٔ قاجار نيز تحولاتى در اين مجموعه صورت گرفته است : از جمله ساختمان صحن جديد که در دورهٔ فتحعلى‌شاه قاجار آغاز و در زمان ناصرالدين‌شاه به پايان رسيد و طلاکارى ايوان آن. ايوان و سردرِ شمالى صحن عتيق - معروف به چايوان شاه‌عباسى - هم به تصريح کتيبهاى که بر آن قرار دارد، در ايام محمدشاه مرمت شده است. «توحيد‌خانهٔ مبارکه» نيز در زمان نيابت توليت عضدالملک، در سال ۱۲۷۶ هـ.ق مرمت گشته است. هم او در سال ۱۲۷۵ هـ.ق دستور داد روى نقاشى‌ها و کاشى‌هاى نفيس حرم را آيينهکارى کنند. ناصرالدين‌شاه نيز دستور داد ازارهٔ ديوار تا بالاى ايوان ناصرى و سقف مقرنس آن را با خشت‌هاى طلا بپوشانند و از همين رو، به ايوان ناصرى معروف گرديد. در ايام مظفرالدين‌شاه نيز هر دو صحن جديد و عتيق تعمير شدند. در سال ۱۳۳۰ هـ.ق، ارتش روسيه صدمات زيادى به اين مجموعه وارد ساخت که پس از چندى، توسط حسين‌ميرزا نيرالدوله - والى خراسان - تعمير گرديد. در سال ۱۳۰۷ هـ.ش، تغييرى اساسى در شبکهٔ پيرامون مجموعه به عمل آمد و فلکهٔ دور حرم به شعاع ۱۸۰ متر از نوک گنبد و به پهناى ۳۰ متر احداث شد؛ سپس بناهاى موزه، کتابخانه و تالار تشريفات احداث گرديدند. مهم‌ترين تغييرات مجموعه به سال ۱۳۵۰ هـ.ش مربوط است که در آن، بخش مهمى از واحدهاى بافت تاريخى اين مجموعه ويران، و به فضاى سبز تبديل شد. در حال حاضر نيز طرح گسترش مجموعه در دست اجراست.
|
|
| مجموعهٔ حاضر شامل حرم، ايوانها، صحن‌ها، مدرسه‌ها، رواق‌ها، گنبد و گلدسته، موزه، کتابخانه و ساير بناهاى مربوط است که در زير هر يک از آن‌ها به اختصار معرفى مى‌شوند:
|
|
| ۱. حرم:
|
| بنايى چهارگوش به طول ۱۰/۹۰ و عرض ۱۰/۴۰ متر است که در هر طرف آن صفه‌اى به دهانهٔ ۳ متر قرار دارد که از آن به حرم وارد و يا از آن خارج مى‌شوند. بناى اصلى اين حرم، هم‌چنان که پيش‌تر گفته شد، به بقعهٔ هارون‌الرشيد مربوط است و از آنجا که مرقد امام رضا (ع) در وسط حرم قرار نداشت و طواف بر ضريح آن مشکل بود، در سال ۱۳۴۳ هـ.ش، بدون آن‌که لطمه‌اى بر استوارى گنبد وارد آيد، با برپايى يک تاق بزرگ و ايجاد دو پايه، اقدام به برداشتن ديوار ميان حرم و مسجد بالاسر گرديد. ازارهٔ حرم به ارتفاع ۲۰ سانتىمتر با سنگ مرمر و بالاى آن تا ارتفاع دو مترى با کاشى‌هاى نفيسى از دورهٔ سلجوقى پوشيده شده است که بر اغلب آن‌ها آيات و احاديث و بر برخى ديگر، نقش‌هاى اسليمى برجسته ديده مى‌شود. بر بالاى اين کاشى‌ها، کتيبهاى برجسته بر روى کاشى‌هاى چينى نماى نفيس، حاوى آياتى از سورهٔ فتح به تاريخ ۷۶۰ هـ.ق نصب شده است. بر بالاى اين کتيبه، کتيبهٔ ديگر از مرمر به عرض ۳۲ سانتىمتر وجود دارد که بر آن قصيده‌اى از دبيرالملک فراهانى به خط نستعليق نوشته شده است. از اين کتيبه تا انتهاى ديوارها، به سال ۱۲۷۵ هـ.ق آيينهکارى شده است. در منتهى‌اليه چهار ديوار حرم که زير تاق گنبد واقع شده است، سورهٔ جمعه به خط ثلث عليرضا عباسى نوشته شده است. در بخش فوقانى ديوارها، با احداث گوشواره‌ها، طرح مربع به هشت‌ضلعى تبديل و گنبد داخلى بر روى آن احداث شده است. تمامى سطح زير گنبد، با آيينهکارى هنرمندانه‌اى به شيوهٔ مقرنس پوشش يافته است. گنبد خارجى حرم بر روى ساقه‌اى به قطر ۱۳/۴۴ متر برپا شده است، و از کف بام در حدود ۳۱ متر ارتفاع دارد. کتيبهٔ زيبا و بزرگ گنبد به خط ثلث عليرضا عباسى در چهار ترنج، به عربى نوشته شده است. متن کتيبه حاکى از زيارت شاه‌عباس از حرم و تزئين آن به دستور وى به سال ۱۰۱۶-۱۰۱۰ هـ.ق است. بر روى اين گنبد، کتيبهٔ ديگرى مربوط به شاه سليمان و به سال ۱۰۸۶ هـ.ق به خط محمدرضا امامى جاى دارد که در آن از وقوع زلزله و شکاف ايجاد شده در گنبد و تزئين و مرمت مجدد آن سخن رفته است.
|
|
| از جمله آثار ارزشمند داخل حرم، سه محراب باشکوه مربوط به قرن هفتم هجرى است که بر روى دو محراب، کتيبه‌هايى به خط کوفى، و بر سومى، کتيبه‌هايى به خط کوفى و ثلث به رنگ لاجوردى بر زمينهٔ سفيد، مشتمل بر آيات و احاديث نوشته شده است. درهاى سه‌گانهٔ حرم نيز از آثار باارزش هنرى به شمار مى‌‌آيند. صندوق و ضريح مرقد کنونى، مربوط به دورهٔ قاجار و بعد از آن است. براساس روايت‌هاى تاريخى، اولين صندوق به سال ۵۰۰ هـ.ق، و دومين آن در سال ۶۰۰ هـ.ق بر مرقد قرار داده شده که امروزه از آن‌ها اثرى برجاى نيست؛ اما آنچه محقق است، اين‌که شاه طهماسب اول به سال ۹۵۷ هـ.ق، صندوقى با پوشش ضخيمى از طلا بر روى مرقد نصب کرده است که سال‌ها بعد با پوسيده شدن صندوق در زمان شاه‌عباس، صندوق جديد طلاپوشى با کتيبه‌هايى به خط ثلث يا نستعليق حاوى «آيه‌‌الکرسي» و صلوات کبيره و اشعار فارسى ساخته شده و بر روى مرقد نصب مى‌شود.
|
|
| با گذشت زمان، اين صندوق نيز فرسوده شده، و در سال ۱۳۱۱ هـ.ش به موزه انتقال داده مى‌شود و در همان سال، به جاى صندوق مزبور، صندوقى مرکب از يازده قطعهٔ مرمر ليمويى‌رنگ شانديز مى‌سازند و بر روى مرقد قرار مىدهند. بر روى صندوق، سه ضريح تودرتو قرار دارد که ضريح کوچک‌تر از مفرغ و توسط شاهرخ - از نوادگان نادرشاه - به سال ۱۱۶۰ هـ.ق ساخته شده و جواهرنشان است. ضريح دوم، از فولاد جوهرى است. ضريح سوم که به جاى ضريح نقرهاى قبلى در سال ۱۳۳۸ هـ.ش نصب شده است، زيرنظر استاد حاجى محمدتقى ذوفن اصفهانى ساخته شده است. در ساخت اين ضريح از نقره، طلا، مفرغ، آهن و چوب گردو استفاده شده و طول و عرض و ارتفاع آن، ۳/۶۰×۳/۰۶×۴/۰۵ متر است.
|
|
| ۲. صحن‌هاى مجموعه:
|
| آستان قدس رضوى داراى پنج صحن : عتيق (انقلاب)، جديد (آزادى)، امام خمينى (موزه)، جمهورى اسلامى و قدس است که دو صحن آخرى نوساز هستند.
|
|
| - صحن عتيق : اين صحن که در شمال حرم واقع است، در زمان سلطان حسين بايقرا ساخته شده، و سپس در زمان شاه‌عباس اول گسترش يافته است. طول و عرض آن، ۶۴/۵۲×۱۰۴/۳۸ متر است. در پيرامون صحن، تعدادى حجره در دو طبقه و چهار ايوان در چهار جهت اصلى بنا شده است. ايوان جنوبى يا ايوان طلا، از بناهاى اميرعلى شير نوايى در قرن نهم هـ.ق است و چون سطح ايوان را نادرشاه طلاکارى کرده، به ايوان نادرى نيز معروف شده است. اين ايوان هم‌چنين در دورهٔ شاه طهماسب صفوى تزئين گرديده است. ازارهٔ ايوان به ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر رنگارنگ است که احاديثى بر روى آن نوشته شده است. از بالاى ازاره تا سقف، با خشت‌هاى مطلا زينت شده است. اين ايوان داراى چهار درِ طلايى است که به توحيدخانه، کفشدارى بزرگ، راهروى سقاخانهٔ سابق و از آنجا به دارالسياده و محلى که سابقاً قرآن‌خانه بود، باز مى‌شوند. در ضلع جنوبى ايوان، تاق محراب‌مانندى هست که بر روى خشت‌هاى مطلاى آن، قصيده‌اى از «نديم» به فارسى، و به خط نستعليق محمدعلى بن سليمان رضوى نوشته شده که بيانگر طلاکارى و مرمت ايوان به دستور نادرشاه است. در پايان قصيده، مادهٔ تاريخ اتمام آن - ۱۱۴۵ هـ.ق - ذکر شده است.
|
|
| - صحن امام خمينى : در گذشته، در جنوب صحن جديد و در جنوب شرقى حرم، تعدادى دکان کهنه و فرسوده و مدرسهٔ ويرانى به نام «مدرسهٔ پايين‌پا» يا «مدرسهٔ سعدالدين» قرار داشت. در سال ۱۳۱۶ هـ.ش، اين مجموعه به اضافهٔ چند خانه و بناى قديمى ديگر برچيده شد و به جاى آن، صحنى ديگر و ساختمان‌هايى براى موزه و کتابخانه بنا گرديد.
|
|
| درسال ۱۳۵۳ هـ.ش، اين ساختمان‌هاى نوساز نيز کاملاً برچيده شدند و با افزايش هزار مترمربع به زيربناهاى قبلى، صحن موزه با وسعت ده‌هزار مترمربع پديد آمد. سراسر ضلع شمالى و غربى اين صحن با طاق‌نماهاى کاشىکارى شدهٔ دو طبقه تزئين شده است.
|
|
| - صحن جديد : صحن در شرق حرم قرار دارد و از آثار دورهٔ فتحعلى‌شاه قاجار است، و کاشىکارى آن در دورهٔ محمدشاه صورت گرفته است. طول اين صحن، ۸۱/۵۰ و عرض آن، ۵۱ متر است. ازارهٔ صحن به ارتفاع ۱/۴۴ متر از سنگ مرمر تيره و بالاى ازاره، روى تمام ديوارها، پايه‌ها و سردرها با کاشى رنگارنگ آرايش يافته است. در وسط صحن، به جاى سقاخانه‌‌اى که برچيده شده است، حوضى بزرگ احداث گرديده و پيرامون صحن، در چهار جهت اصلى، چهار ايوان بزرگ و ۵۶ غرفهٔ دو طبقه در طرفين ايوانها بنا شده است.
|
|
| - صحن جمهورى اسلامى : بناى اين صحن در سال ۱۳۶۰ هـ.ش، در زمينى به وسعت ۰۰۰۲۵ مترمربع، ميان بست بالا و مسجد گوهرشاد، آغاز شد. اين صحن، از طريق مدرسهٔ بالاسر مبارک به رواق دارالسياده و از آنجا به حرم متصل مى‌شود.
|
|
| - صحن قدس : فضاى جلوى صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمان‌هاى فلکهٔ‌خارجى و داخلى، بر روى هم، صحن قدس را تشکيل مىدهند.
|
|
| ۳. رواق‌ها:
|
| در آستان قدس، ۱۵ رواق به شرح ذيل وجود دارد:
|
|
| - دارالحفاظ : اين بنا در جنوب حرم واقع شده و از بناهاى دورهٔ گوهرشاد است. طول رواق ۱۸، عرض آن ۸/۶۵ و ارتفاع آن تا زير سقف ۱۲/۸ متر است. اين بنا داراى ۸ صفه است که ۴ صفهٔ آن داراى درهايى است که يکى از آن‌ها به حرم مطهر راه دارد. ازارهٔ بنا به ارتفاع ۱/۷۰ متر از سنگ‌هاى منبت‌کارى بسيار ظريف و زيبايى پوشيده شده است. بالاى ازاره، بر روى سنگ، اشعارى از قاآنى کتيبه شده است. از بالاى کتيبهٔ مزبور تا سقف دارالحفاظ، نماى تمام ديوارها و سقف مقرنس توسط سلطان مراد ميرزاى حسام‌السلطنه، در سال ۱۲۶۹ هـ.ق مرمت و آيينهکارى شده است.
|
|
| - دارالسياده : اين رواق باشکوه نيز از يادگارهاى گوهرشاد خاتون است و در غرب مسجد بالاسر، به طول ۳۲/۸۶ متر و عرض‌هاى مختلف بنا شده است. از دارالسياده، چند در به ايوان شمالى مسجد گوهرشاد، راهروى معروف به سقاخانه و از آنجا به ايوان طلاى نادرى و دارالحفاظ باز مى‌شود. در اوايل روزگار صفويان، بر اثر زلزله، بنا دچار آسيب‌ديدگى شد و به فرمان شاه طهماسب مرمت گرديد. بر بالاى در و ميان دارالحفاظ و دارالسياده، کتيبهاى حاکى از تعمير رواق و تاريخ آن وجود دارد. ازارهٔ اين بنا، به ارتفاع ۱/۸۰ متر از کاشى معرق پوشيده شده است.
|
|
| - دارالسعاده : در شرق رواق‌هاى آستان قدس، ميان ايوان طلاى صحن جديد و رواق حاتم‌خانى، رواق دارالسعاده واقع شده است. اين رواق توسط اللهيارخان آصف‌الدولهٔ قاجار احداث، و توسط على‌اصغر خان اتابک آيينهکارى شده است. ازارهٔ رواق به ارتفاع ۱/۴۰ متر از سنگ مرمر است و بالاى آن، کتيبهاى مشتمل بر قصيده‌اى از «صبورى مشهدي» به خط نستعليق قرار دارد که بالاى آن نيز تا سقف، آيينهکارى شده است.
|
|
| - دارالضيافه : اين رواق در ميان صحن جديد و گنبد اللّه‌وردى‌خان قرار دارد. کف بنا از سنگ مرمر و ازارهٔ آن از سنگ منبت است. بالاى ازاره، کتيبهاى قرآنى به خط ثلث ديده مى‌شود و بالاتر از آن، آيينهکارى شده است. اين رواق در سال ۱۳۰۱ هـ.ق بنا شده و ساليان دراز، تالار تشريفات آستانه بوده است.
|
|
| - دارالذکر : اين رواق که محل سابق مدرسهٔ على‌نقى‌ميرزا است، در سال ۴-۱۳۴۲ هـ.ش، نوسازى و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گرديده است. کف بنا از سنگ مرمر سبز رنگ و ازاره‌اش تا ارتفاع ۱/۵۰ مترى از مرمر سفيد است. از بالاى ازاره تا زير سقف، آراسته به معرق و سقف آن، گچ‌برى و مقرنس‌کارى است.
|
|
| - دارالسرور : اين رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد و سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلى آستانه بوده که در سال‌هاى ۸-۱۳۳۴ هـ.ش، به رواق بزرگى تبديل شده است. کف و ازارهٔ بنا از سنگ مرمر، و جدار داخلى آن آيينهکارى است.
|
|
| - دارالعزه : اين رواق در جنوب دارالسرور قرار گرفته و در سابق، کشيک‌خانهٔ خادمان بوده است که در سال ۴-۱۳۴۲ هـ.ش، پس از تعمير و تزئين، به رواق تبديل شده است. ازارهٔ بنا از سنگ مرمر، ديوارها کاشىکارى و سقف آن آيينهکارى شده است.
|
|
| - دارالسلام : اين بنا، در اصل، ساختمانى دو طبقه و از بناهاى گوهرشاد بوده که تحويل خانه نام داشته و از آن به عنوان انبار فرش و آسايشگاه استفاده مى‌شده است. اين محل در سال‌هاى ۸-۱۳۳۴ هـ.ش پس از تعمير و تزئين، به رواق (گنبد) اپک ميرزا متصل گرديد و سپس در سال ۱۳۴۶ هـ.ش آن را به راهروى کشيک‌خانهٔ سابق پيوند داده، رواقى بزرگ‌تر پديد آوردند.
|
|
| - دارالشکر : اين بنا پيش از اين، قرآن‌خانه و پيش‌تر، کتابخانهٔ آستانه بوده است که با پيوستن بخشى از راهروى مسجد بالاسر و بخشى از راهرويى که از اين مسجد به توحيدخانه مى‌رفته، به يک رواق بزرگ تبديل گرديده است. کف و ازارهٔ بنا از سنگ مرمر است و از آن به بالا، سراسر آيينهکارى بوده که اخيراً به جاى آن‌ها کاشى نصب کرده‌اند.
|
|
| - دارالفيض : اين رواق متشکل از رواق‌هاى مسجد رياض و صفهٔ شاه طهماسب است که در سال ۱۳۴۷ هـ.ش، پس از تعمير و تعريض، به دارالفيض موسوم شد و داراى ازارهٔ سنگى و تزئينات کاشىکارى است.
|
|
| - توحيدخانه : اين رواق، رواقى در شمال حرم، بين رواق پشت‌سر و صحن عتيق است. کف رواق و ازارهٔ آن از سنگ مرمر است و بالاى ازاره، کتيبهاى و بالاتر از آن، آيينهکارى است.
|
|
| - رواق (گنبد) حاتم‌خانى : اين بنا، ساختهٔ حاتم‌بيک اردوبادى - از اميران صفوى - است که در حدود ۱۰۱۰ هـ.ق بنا شده است و در شرق حرم قرار دارد. طول رواق ۱۳/۵۰، عرض آن ۷/۳۰ و ارتفاع آن ۱۱/۶۰ متر است. کف رواق و ازارهٔ آن به ارتفاع ۱/۵۰ متر از سنگ خلج و منبت است. در بالاى ازاره، کتيبهاى از سنگ است که بر آن قصيده‌اى حک شده است. از بالاى کتيبه تا سقف با کاشى‌هاى معرق پوشانده شده است.
|
|
| - رواق (گنبد) اللّه‌وردى‌خان : اين اثر از نظر معمارى و تزئينات، يک شاهکار به شمار مى‌رود و در شرق توحيدخانه قرار دارد. طرح بنا هشت‌ضلعى است. کف و ازارهٔ بنا از سنگ مرمر و جدارهٔ داخلى آن، کاشىکارى و مقرنس‌کارى شده است. در هشت ضلع بنا، هشت صفه و بر بالاى هر يک از آن‌ها، صفهٔ کوچک‌ترى است. بر کتيبهٔ سردرِ باشکوه آن، نام بانى و تاريخ ساخت - ۱۰۲۲ هـ.ق - آمده است.
|
|
| - رواق‌هاى (مسجد) بالاسر : اين رواق‌ها به حرم متصل هستند. بانى مسجد، ابوالحسن عراقى - دبير دورهٔ غزنوى - است. کف مسجد و ازارهٔ آن، از سنگ مرمر است. بالاى ازاره به ارتفاع ۱/۷۰ متر با کاشى‌هاى معرق شش و هشت‌ضلعى تزئين گرديده است. روى ديوارها و سقف در عهد قاجار آيينهکارى شده بوده که آن را در سال ۱۳۴۴ هـ.ش با کاشى تعويض کرده‌اند.
|
|
| ۴. مسجد گوهرشاد:
|
| اين مسجد در جنوب حرم مطهر قرار گرفته است، و در سال ۸۲۱ هـ.ق توسط گوهرشاد - زوجهٔ شاهرخ تيمورى - و به استادى قوام‌الدين شيرازى ساخته شده است. اين مسجد با صحن بزرگى در ميان، به شيوهٔ مساجد چهارايوانى ايران ساخته شده و به سبب دارا بودن تزئينات غنى کاشى و کتيبهاى، از موقعيت ممتازى در مجموعه برخوردار است.
|
|
| خطوط ثلث زيباى اين مسجد، به دست بايسنقر ميرزا، فرزند شاهرخ تيمورى نگاشته شده است. مهم‌ترين قسمت اين مسجد، ايوان جنوبى آن است که با مقرنس‌کارى و کتيبه‌هاى نفيس آذين شده است. دهانهٔ اين ايوان ۱۲/۴۸ متر، ارتفاع آن ۲۶ متر، عمق آن ۳۵/۳۶ متر و ارتفاع کلى آن ۴۲/۶۴ متر است. در طرفين اين ايوان، مناره‌هاى توپرى به ضخامت ۶ متر و ارتفاع مساوى ايوان قرار گرفته‌‌اند که از رانِشِ تاق ايوان جلوگيرى مى‌کنند. در کتيبهٔ اين ايوان، نام گوهرشاد و شاهرخ تيمورى به همراه فرزندشان بايسنقر ثبت شده است. گنبد اصلى مسجد که به دهانهٔ ۱۵ متر و دوپوسته بوده، در گلوله‌باران ارتش روسيه در سال ۱۳۳۰ هـ.ق آسيب ديده و در سال ۱۳۳۹ هـ.ش برچيده شده است. گنبد فعلى، از بتون مسلح و با همان اندازهٔ اصلى، جايگزين آن شده است. اين مسجد، يک بار در دورهٔ صفوى، سال ۱۰۵۲ هـ.ق، و يک بار ديگر در دورهٔ قاجاريه، سال ۱۲۷۶ هـ.ق، تعمير و تزئين شده است. در دوره‌هاى اخير نيز تعميراتى در اين مسجد به عمل آمده است.
|
|
| ۵. بناهاى وابسته:
|
| در دوره‌هاى اخير، بناهاى متعددى به آستانه افزوده شده است که از آن ميان مى‌توان به کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامى، مؤسسهٔ پژوهش‌هاى اسلامى، بنياد فرهنگى رضوى و مؤسسهٔ چاپ و انتشارات اشاره کرد.
|
|
| آستان قدس رضوى، از قرون گذشته داراى کتابخانه و خزانه‌اى بوده که در آن‌ها کتاب‌هاى خطى نفيس و اشياى تاريخى و هنرى نگهدارى مى‌شده است؛ اما بناهاى اخير نوساز بوده و مجموعهٔ وسيع‌ترى را در بر مى‌گيرند. از جمله کهن‌ترين نسخه‌هاى دست‌نويس موجود در اين کتابخانه، قرآنى است که در سال ۳۹۳ هـ.ق وقف شده است؛ هم‌چنين جزواتى که واقف آن، ابوالبرکات على‌بن حسين به سال ۴۲۱ هـ.ق بوده است. از ديگر بخش‌هاى مهم آستانه، مقابر شخصيت‌ها و مدارس است.
|
|
| - آيين غبارروبى حرم مطهر، مشهد:
|
| پرشکوه‌ترين و عالىترين مراسم و تشريفات بقعهٔ منورهٔ رضوى، آيين غبارروبى است که با تشريفات و مقدمات ويژه‌اى در چند نوبت از سال، همزمان با اعياد مذهبي؛ عيد سعيد فطر يا ميلاد مسعود ائمهٔ معصومين عليهم‌السلام، برگزار مى‌شود.
|
|
| در روز و ساعتى معين که توليت عظمى تعيين مى‌نمايد، ابتدا حريم رضوى کاملاً خلوت و کليهٔ درهاى ورودى آن بسته مى‌شود تا حرم مطهر به اصطلاح قُرق گردد.
|
|
| از طرف توليت عظمى براى شرکت در اين مراسم روحانى، از عالىترين شخصيت‌هاى کشورى، جمعى از بزرگان و استادان حوزه و دانشگاه، ائمهٔ جمعه، استاندار، فرماندار، مديران‌کل، صاحب‌منصبان لشکرى، فرماندهان انتظامى، برخى از تجار و کسبه، آسيب‌ديدگان انقلاب اسلامى (خانواده شهدا، جانبازان و اسرا)، مديران، خبرنگاران و عکاسان رسانه‌ها، تعدادى از قاريان ممتاز و مداحان اهل بيت، قائم‌مقام توليت عظمى، معاونان و مديرانى از آستان قدس رضوى، دعوت به عمل مى‌آيد و مراسم با حضور اعضاى کشيک روز که همگى با احترام و ادب کامل در برابر ضريح مطهر به صف ايستاده‌اند، آغاز مى‌شود.
|
|
| در اين هنگام، درِ ضريح مطهر توسط توليت عظمى گشوده مى‌شود و به تدريج نذورات مردم شامل اسکناس، سکه، طلا، جواهر و ديگر اشياى قيمتى جمع‌آورى شده، جهت حمل به خزانهٔ حضرت در کيسههاى مخصوص قرار مىگيرد و آنگاه که فضاى داخل ضريح مطهر خالى شد، غبارروبى آغار مى‌گردد و پس از آن، درون ضريح منور رضوى با عطر و گلاب شستشو داده مى‌شود.
|
|
| فضاى ملکوتى حاکم بر مراسم، مدعوين را در عظمت و الوهيت مراسم مستغرق مى‌سازد.
|
|
| جمع‌آورى و خارج کردن نذورات که در مراحل اوليهٔ آيين غبارروبى انجام مى‌شود، صرفاً توسط توليت عظمى و با همکارى ديگر شخصيت‌هاى عالى‌رتبهٔ روحانى، در حالى که همگى رداى سفيد بر تن دارند، صورت مىگيرد. کيسههاى مخصوص حاوى نذورات، پس از لاک و مهر شدن، به خزانهٔ حضرت منتقل مى‌شود تا در فرصت مناسب از يکديگر تفکيک و شمارش شود. شرح مراسم غبارروبى نيز هر نوبت در صورت‌مجلسى تنظيم مى‌شود و به امضاى توليت عظمى و جمعى از مقامات و مسئولان آستان قدس رضوى مى‌رسد.
|
|
| از جملهٔ مراسم غبارروبى، آيين اداى احترام و بوسيدن مجلدات کلام‌اللّه مجيد مستقر بر سنگ‌قبر مطهر مى‌باشد که قرآن‌هاى مذکور با ترتيب خاصى توسط توليت عظمى از درون ضريح مطهر به بيرون منتقل مى‌شود و سپس بين خدام دست به دست مى‌شود و نهايتاً در درون ضريح مطهر توسط توليت عظمى بر روى سنگ‌قبر مطهر قرار مىگيرد.
|
|
| در پايان مراسم، در حالى که کليهٔ شرکت‌کنندگان و دعوت‌شدگان با نظم و ترتيب و ادب و احترام ايستاده‌اند، از طرف توليت عظماى آستان قدس رضوى به هر يک از آنان هديه‌اى بسيار ارزشمند، شامل مقدارى غبار داخل ضريح مطهر و نبات متبرک، اهدا مى‌گردد.
|
