|
| مقبره امين‌الدين جبرائيل، روستاى كلخوران، اردبيل
|
|
| اين مقبره که متعلق به امين‌الدين جبرائيل پدر شيخ صفى‌الدين اسحق جد سلاطين صفوى است، در روستاى کلخوران اردبيل واقع شده است. تاريخ بناى اوليه بنا به نيمه اول قرن دهم هجرى قمرى مربوط است و در محوطه‌اى که بناهاى متعدد دارد، محصور است.
|
|
| ديوار گلى بلندى باغ بزرگ مقبره را به اضلاع تقريبى ۱۵۰ در ۲۰۰ متر محصور مى‌کند و دو دروازه در اضلاع شمالى و جنوبى محوطه دارد. ضلع شمالى داراى اتاق‌هاى متعدد و وسيع در دو طبقه براى مسافران، زوار، خدمه و متولى است. ديوار و سقف دروازه‌ها، آجرى و ازاره کوتاه آنها سنگى است. مقدار محدودى تزئينات کاشى دارد و بيشتر پنجره‌هاى آن مشبک چوبى (گره‌چيني) است.
|
|
| طرح بنا به شکل مستطيل است که يک ذوزنقه برابر ساق به ضلع شمالى آن چسبيده و آن را به صورت شش ضلعى در آورده است. ابعاد بنا ۱۴/۸×۲۴ متر از شمال به جنوب است. ساق‌ها و قاعده کوچک ذوزنقه، پهناى سه تاق ايوان مدخل رواق را تشکيل مى‌دهد. در ازاره مدخل ورودى کاشيکارى شده و بالاى آن بيت زير نوشته شده است:
|
|
| «هر کسى کو به ادب دست برين در ننهد
|
|
| بى‌شک از پاى درآيد به يقين سر بنهد»
|
|
|
| بالاى درِ ورودى، تصوير يک شير و يک پلنگ در دو سوى پنجره نقاشى شده و هر يک با يک زنجير به پنجره بسته شدهاند، و نشان از سبک و سياق منسوب به دوره صفوى و اوايل سده يازدهم هجرى دارند. تاق ايوان، ساده است، ولى تاق‌هاى دو سوى آن داراى گچبرى و مقرنس‌کارى است.
|
|
| رواق، بنايى است مستطيل شکل که با تاق ضربى آجرى پوشيده شده است و در دو سوى شرقى و غربى آن نيز، دو خواجه‌نشين منظم ساخته شده که تاق ضربى آجرى دارد. سقف رواق و خواجه‌نشين‌ها گچبرى است، و با رنگ‌هاى آبى و طلايى، و با اسليمى‌هاى ساده و توريقى و گل‌هاى شاه عباسى نقاشى شده است. ازاره رواق، با کاشى معرق و در برخى قسمت‌ها، با کاشى‌هاى هشت ضلعى منظم فرش شده است. حدفاصل چهار کاشى، با مربع‌هاى کوچک پوشيده شده است.
|
|
| رواق مقبره از نظر تزئينات و رنگ، ملايم و هماهنگ است. ازاره کاشيکارى، مجموعه گچبرى و نقاشى سقف و ديوارها را که در عين سادگى از تنوع شگفت از جهت طرح‌هاى مختلف برخوردار است دربرگرفته و فضايى مناسب را براى زائران فراهم آورده است. در اين ميان، در چوبى مقبره که خود يکى از آثار بسيار ارزنده و جالب هنرى است، بر جاى مانده است. روى اين در، منبت‌کارى‌هاى چشمگير براساس تقسيم‌بندى هندسى کار شده و اشعار گوناگون در قسمت‌هاى مختلف آن برجسته‌کارى شده است.
|
|
| پس از آن که از اين در چوبى، وارد مقبره مى‌شويم، اتاقى به شکل مربع با چهار رواق قرار دارد که همهٔ آنها مانند راهرو، ضربى آجرى است و از داخل، گچبرى و مقرنس‌کارى شده است، همهٔ سطوح آن در بدنهٔ ديوار و سقف، با اسليمى‌هاى مختلف و ترنج‌ها و شاه‌‌عباسى‌ها نقاشى شده است. آخرين تعميرات و مرمت‌کارى در اين قسمت مقبره به سال ۱۰۳۰ هجرى قمرى مربوط است و طاهر بن سلطان محمد نقاش، آن را انجام داده است.
|
|
| در ميان بقعه مقبره، صندوق ساده شيخ جبرائيل قرار گرفته که ابعاد آن ۱/۵۰×۲×۳ متر است. در بدنه ديوارهاى بقعه، لوحه‌اى کمربندى از کلام خدا گچبرى شده است.
|
|
| در دو سوى شاه‌نشين جنوبى مقبره، دو اتاق شش ضلعى به قطر ۳/۳۰ متر و اضلاع ۱/۲۵ متر ساخته شده است که از ويژگى‌هاى معمارى مانند تاقچه‌بندى ديوارها، مقرنس‌کارى سقف، گچبرى و نقاشى‌هاى سطوح گوناگون اتاق‌ها برخوردار است. اين اتاق‌ها مجموعه‌اى است از انواع اسليمى‌ها و ترکيبى از رنگ‌هاى سبز، آبى خاکسترى، قهوه‌اى قرمز، فيروزه‌اى در متن‌ها؛ و صورتى، سفيد و طلايى بر گلها و اسليمى‌ها.
|
|
| در محوطه داخلى بقعه شيخ امين‌الدين جبرائيل، مقبره‌هاى متعدد با سنگ گورهاى صندوقى و مکعبى شکل وجود دارد که همگى داراى نقش و نگارهاى چشمگير و نوشته‌هايى است که نام ائمه اطهار و امامان بر آنها نقر شده است. علاوه بر اين‌ها، اشکال مانند سرو، شير، خورشيد، طاووس و نمادهاى مشابه روى اين صندوق‌هاى سنگى حجارى شده است که از مهارت و استادى حجاران آن حکايت دارد. متأسفانه بيشتر اين سنگ‌قبرها فاقد نام و هويت صاحبان آنها است.
|
|
| هفت قطعه سنگ قبر بسيار زيبا و پرنقش و نگار، اما بدون نام و نشان در جنوب شرقى بقعه شيخ جبرائيل وجود دارد. اين سنگ‌ها به موازات و مجاورت هم در حاشيه يک گورستان بزرگ قرار دارند و به نام هفت‌تنان کلخوران معروف‌اند. ابعاد سنگ‌ها برابر همديگر و در اندازه‌هاى ۰/۵۰×۰/۵۵×۲/۰۸ متر است. نقش‌هاى سطح جانبى سنگ‌ها شبيه هم هستند که بر اثر مرور زمان برخى از آنها عارى از نقش و نگار شدهاند.
|
|
| مقبره سيد محمد الاعرابى، اردبیل
|
|
| در محوطه شمال‌غربى، بقعه شيخ جبرائيل واقع شده و بناى آن به شکل مربع با ازاره کوتاه سنگى در ديوار ورودى، و پى سنگى در سه ديوار ديگر است. بناى اين مقبره آجرى و گنبد آن ساده و کروى شکل است. داخل بنا يک هشت ضلعى منتظم با اندازه‌هاى متناوب وجود دارد که در آن، مقبره‌اى است که يک سنگ قبر مرمرين به ابعاد ۲×۰/۵ متر دارد و روى آن، عبارت «هذا مرقد سيد محمد اعرابي» نقر شده است. سيد محمد الاعرابى جد پانزدهم شيخ صفى‌الدين است.
|
|
| مقبره شيخ حيدر، مشگين شهر
|
|
| مقبره منسوب به شيخ حيدر در مشگين‌شهر واقع شده و به شکل استوانه و به ارتفاع تقريبى ۱۸ متر است. خارج بنا استوانه‌اى است ولى داخل آن، دوازده ضلعى منتظم دارد. سرداب آن زير برج قرار دارد و داراى يک در ورودى در شمال برج است. در قرن اخير اتاق و راهروئى بزرگ براى بيتوته متولى بنا و زائران ساخته بودند که با راه‌پله و راهرو به سرداب متصل مى‌شد، امروزه که اين اتاق‌ها را برچيده‌اند، درِ ورودى اصلى نمايان شده و ترئينات آن به خوبى ديده مى‌شود.
|
|
| درباره تاريخ بناى آن نظرات متعدد وجود دارد. فهرست آثار تاريخى، سال بناى آن را اواخر سدهٔ نهم هجرى و برخى ديگر، بناى آن را متعلق به سده‌هاى هفت و هشت هجرى مى‌پندارند، گفته مى‌شود کاشيکارى اين بنا کامل‌تر از کاشيکارى مقبره اولجايتو در سلطانيه است و به ۷۰۹ تا ۷۱۱ هجرى قمرى مربوط مى‌شود.
|
|
| درِ ورودى و سه پنجره آن با مقرنس‌کارى گچى و کاشى تزئين شده است و قاب محرابى شکل بر همه جاى بنا ديده مى‌شود. در دو سوى در ورودى، دو گل ببر و دو قطعه سنگ رسوبى کرم رنگ به ابعاد ۸۰×۷۰ سانتى‌متر کنده‌کارى شده است که به دوره پيش از صفويه منسوب است.
|
|
| سطح داخلى بنا نيز بسيار زيباست. مقطع بنا در سطح داخلى، ۱۲ ضلعى منتظم و هر ضلع آن ۲/۲ متر است. قسمت بالا با باريکه‌هاى گوشه و کمى بالاتر با تاقچه‌هاى نيمه مدور که بالاى آنها مقرنس‌کارى آجرى است، بلندتر جلوه مى‌کند. نقشه آن معمولى است، ولى زيرسازى ضخيمى دارد که با آجر و روکارى پوشش داده شده است. قاب و نماى محراب مانند سردر و پنجره‌هاى مسدود به رنگ‌هاى سياه، آبى سير و سفيد در قرنيس، کاشى لعاب، شکاف روکار آجرى با کاشى‌هاى مربع آبى روشن که طرح سراسرى و اسامى مقدسى را تشکيل مى‌دهند، هم‌چنين سفالى بدون لعاب قرمز در کتيبه‌هاى خراب شده در دور سردر مجموعه، زيبايى‌هاى معمارى آن را تشکيل مى‌دهد.
|
|
| مقبره شيخ زين‌العابدين على خاموش، ندوشن،يزد
|
|
| اين مقبره در روستاى ندوشن در ۳۵ کيلومترى يزد، قرار دارد. بناى آن مرکب از دو اتاق با سقف گنبدى است و اطرافش را قبرستانى احاطه کرده است. شيخ على از عرفا و صوفيه بود که به شهادت رسيد و مزارش زيارتگاه و محل نذورات است و مردم به آن احترام بسيار مى‌گذارند. بناى آن خشتى و گلى و عارى از کاشى، گچ‌کارى و ساير تزئينات است.
|
|
| قديمى‌ترين اثر تاريخ‌دار آن تکه سنگى به اندازهٔ ۲۵×۲۰ سانتى‌متر است که اشعارى به خط نستعليق بر آن نقر شده است. صندوق چوبى مشبک روى مزار، تعدادى رحل وقف شده، قرآن خطى نفيس به خط نسخ مربوط به قرن هفتم هجرى، قنديل‌هاى مزار و ... از آثار ديدنى و جالب توجه اين بقعه هستند.
|
|
| مقبره شيخ شميل، پوزك، نيك‌شهر
|
|
| مقبره شميل در فاصله ۱۶۲ کيلومترى چابهار به طرف ايرانشهر در «پوزک» نيک‌شهر واقع شده و مورد توجه مردم محلى است.
|
|
| ديگر ابنيه مذهبى استان عبارتند از:
|
|
| بقعه خواجه مهدى بن محمد خليفه در زابل، زيارتگاه باباحاجى در سراوان - هيتوک، قدمگاه حضرت على (ع) در مرز مشترک ايران و افغانستان.
|
|
|
|
| بناى تاريخى و مهم ديگر ابرقو، مقبرهٔ حسن بن کيخسرو و دخترش بى‌بى عايشهٔ ملکه خاتون است که به نام مقبرهٔ طاووس خوانده مى‌شود. اين بنا به دوران مغول تعلق دارد.
|
|
| مقبره عوض‌الخواص بن فيروزشاه زرين كلاه، روستاى کلخوران اردبيل
|
|
| اين مقبره در جوار مقبره شيخ جبرائيل در روستاى کلخوران اردبيل واقع شده و به روايتى، منسوب به جد چهارم آن شيخ، يعنى عوض‌الخواص بن فيروزشاه زرين کلاه است.
|
|
| مقابر و امامزادهها، استان آذربايجان غربى
|
|
| استان آذربايجان غربى به لحاظ قدمت تاريخى و فرهنگ ديرينهٔ مذهبى، انواع مقابر باستانى، آرامگاه‌ها، امامزادهها و معصوم‌زاده‌ها را در خود جاى داده است. اين نوع اماکن مقدس علاوه بر اينکه از نظر مذهبى قابل تحقق و تعمق‌اند، از نظر تاريخى، باستانى، معمارى، هنرى و حتى فرهنگى نيز مورد توجه هستند، و بخش مهمى از مردم براى زيارت و سياحت از آنها بازديد مى‌کنند.
|
|
| مقبره‌ها و امامزادهها، استان تهران
|
|
| بر پهنهٔ وسيع استان تهران و نواحى کوهستانى شمال آن که پس از اسلام به همهٔ آنها قصران مى‌گفتند، در عهد ساسانيان، بناهاى دينى فراوانى ساخته شد. از آن ميان، بناهايى براى پرستش ناهيد (از ايزدان بزرگ زرتشتي) وجود داشت که نام کنونى آنها همه به گونه‌اى به ناهيد مربوط است. پاره‌اى از آنها اکنون نيز آبادند و از برخى از آنها آثارى، و از دسته‌اى تنها خبرى باقى مانده است. مانند گنبد بى‌بى شهربانو که در جنوب تهران شهر رى واقع شده و تا اين زمان به غلط آنجا را مدفن مادر گرامى حضرت سجاد عليه‌السلام که دختر يزدگرد سوم ساسانى بود، مى‌دانند.
|
|
| آثار بناهايى هم در منطقه موجود است که در گذشته مورد پژوهش قرار نگرفته‌اند، مانند بقاياى آتشگاهى که در ۳۰ کيلومترى شمال تهران روى يکى از قله‌‌هاى رشته‌کوه‌هاى توچال، در مرز ميان روستاى آهار و شهرستانک باقى مانده است.
|
|
| از برخى بناها هم تنها نام و حکايتى باقى است، و اکنون آثارى از آنها نيز بر جاى نمانده است. خاطون بارگاه در بلندى‌هاى شمال تهران و قلعهٔ هفتاد دختران و قلعه‌هايى در کمردشت دشتک در لار لواسان از توابع شميرانات تهران و بناى درهٔ اسبولک اوشان در رودبار قصران از آن جمله هستند.
|
|
|
|
| در شرق شهر بروجرد ، در ميان يک گورستان قديمى ، بقعه‌اى بسيار جالب که نمونه‌اى از معمارى عصر سلجوقى است ، وجود دارد. اندازهٔ کل زيربناى مقبره ۲۲×۲۰ متر و ارتفاع گنبد آن نزديک به ۲۵ متر است. اصل قبر در طبقهٔ زير معجر کنونى قرار دارد و شش پله از کف حرم پايين‌تر است. طبقات بقعه يک دست و سالم‌اند؛ ولى نماى اطراف حرم ، اصالت معمارى اصلى را از دست داده و به مرور زمان از نظر کالبد ظاهرى تغيير کرده است. درگاه ورودى مقبره ، شرقى و داراى دو نشيمن است که با کاشى‌هاى عصر صفوى و قاجارى مزين شده است. درگاه ، درى از چوب به اندازهٔ ۱/۵×۲ متر دارد که کنده‌کارى شده و بر حاشيهٔ آن نيز آياتى از قرآن حک شده است. تاريخ بناى ساختمان سال ۱۲۰۳ هجرى قمرى است. کنده‌کارى و منبت‌کارى روى لنگه‌هاى در و حاشيهٔ آن از هنر و زيبايى فراوان برخوردار است ، هر بيننده‌اى را براى مدت‌ها مجذوب مى‌کند و شاهکارى از هنر دورهٔ صفوى است. در کنارهٔ درگاه ، سنگ قبرى از مرمر به اندازهٔ ۳۸×۵۰ سانتى‌متر بر ديوار نصب شده که بر حاشيهٔ آن آياتى از قرآن به طور برجسته حجارى شده است. اين سنگ قبر به بانويى به نام «شاخاتون» تعلق دارد. داخل حرم ، هشت ضلعى است. در وسط حرم ، معجرى از چوب و ورشو قرار دارد.
اصل قبر در طبقهٔ زيرين است که اتاق آجرى سردابهٔ آن به بلندى ۳ متر ساخته شده و اندازهٔ آن ۱۰/۳ × ۲/۷۰ متر است. صاحب قبر را ، فرزند امام موسى کاظم (ع) مى‌دانند؛ ولى نام اصلى صاحب قبر ، عبداللّه بن‌الحسين المکغوب ... ابن الحسن (ع) مى‌باشد.
|
|
| بقعهٔ جابر، روستاى بابازيد، خرم‌آباد
|
|
| در روستاى «بابازيد» خرم‌آباد ، مقبره‌اى قرار دارد که گنبد آن شبيه گنبد دانيال‌نبى در شوش است. طايفه‌اى از ساکنان «بدره» معتقدند که فرزندان جابر (صاحب مقبره)اند و طومارى به عنوان شجره‌نامه ، با مُهرهاى فراوان درست کرده و مدعى هستند که در اين بقعه ، جابربن عبداللّه انصارى خفته است و فرزندان وى مى‌توانند «مال‌اللّه» و زکات مسلمانان و برخى حقوق دينى را دريافت دارند و موقوفات مقبره نيز بايد زير نظر آنها اداره شود. اين ادعا بى‌گمان باطل است ، زيرا مسلم است جابر بن عبداللّه انصارى در مدينه فوت کرد و همان‌جا هم مدفون شد. از اين‌رو گروهى احتمال مى‌دهند که صاحب قبر ، جابر بن حنان باشد. در گچ‌برى‌هاى داخل مقبره جز نام پيغمبر اسلام (ص) و چند کلمهٔ ديگر ، چيزى ديگر نوشته نشده است. تاريخ بناى بقعه مشخص نيست؛ ولى از لحاظ سبک بنا و معمارى ، بناى مشابه آن در لرستان وجود ندارد.
|
