پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

معابد


  پرستشگاه پارتى، هرسين
در شمال حجارى داريوش در بيستون، آثار بنايى از دورهٔ پارتى باقيمانده است. اين بنا پرستشگاهى است که در زمان اشکانيان همزمان با آثار ديگر اين دوره در بيستون ساخته شده است. اين پرستشگاه پارتى از دو صفه تشکيل شده و به وسيلهٔ ۱۰ پله به هم مربوط مى‌شوند. اين پله‌ها به طور نامنظم تا نقش ولگش ادامه دارد. در ميان صفه بالايى، آتشدانى از سنگ وجود دارد. سفالينه‌هايى از دورهٔ پارتى در تمامى قسمت‌هاى دامنهٔ کوه بيستون ديده مى‌شود.
  معبد آناهيتا، كنگاور
در کنگاور، بر بلنداى يک صفهٔ سنگى، بقاياى بناى عظيمى هنوز خودنمايى مى‌کند. نام اين بناى پيش از اسلام «آناهيتا» ايزد و فرشتهٔ نگاهبان آب - فراوانى و برکت - برگرفته شده است. قدمت بنا را برخى به دوران اشکانيان مى‌رسانند. اما آنچه مسلم است اين بنا در اواسط دورهٔ ساسانيان، تعمير کلى شده و بر روى بقاياى بناى پارتى، آثارى از اين دوره و نيز آثارى از بناهاى دوره‌هاى اوليه اسلامى ديده مى‌شود.
برخى سبک معمارى بنا را يونانى دانسته‌‌اند و آن را تحت تأثير معمارى هلنيستى و اشکانى قلمداد کرده‌اند. با کاوش‌هاى علمى که از سال ۱۳۴۷ شمسى‌ آغاز شد، ‌ چنين نتيجه گرفته شد که معبد آناهيتا قبل از اينکه تحت نفوذ هنر يونانى باشد از هنر هخامنشى مايه گرفته است.
بناى اصلى معبد آناهيتا چهار ضلعى است که طول ديوارهاى آن ۲۳۰ متر مى‌باشد. قطر اين ديوارها در بيشتر نقاط ۱۸ متر است که عظمت باستانى بنا را به خوبى نشان مى‌دهد.
پلکان‌هاى اصلى بنا دو طرفه و چسبيده به ديوار است که کاملاً قابل مقايسه با پلکان دو طرفه تخت جمشيد است. اختلاف سطح پست‌ترين تا بلندترين نقطهٔ بناى ناهيد ۳۰ متر است. به اين ترتيب، ‌ اين بنا بر روى پشتهٔ ‌سنگى، مى‌بايد به صورت پله پله باشد که شبيه شکل بناهاى هخامنشى است. يازده ستون از گوشهٔ جنوب شرقى و يازده ستون از گوشه جنوب غربى تا بالاترين پله کشيده شده است. در پاى ديوار شرقى بنا، گورستانى صخره‌اى متعلق به دوران پارتى کشف شده است. اموات در اين قبور رو به بناى آناهيتا دفن شده‌اند.
   معبد بَرْدنشانده، مسجدسليمان
بردنشانده يکى از قديمى‌ترين عبادتگاههاى ايرانى بود که در طول قرن‌ها، تشريفات مذهبى رسمى در فضاى باز آن انجام مى‌شد. ساختمان آن به پارس‌‌ها و هخامنشيان مربوط است و نقوش برجستهٔ روى سنگهاى آن نيز به عهد اشکانيان تعلق دارد. مجسمهٔ هراکليوس يا هرقل (خداى قهرمان) به ارتفاع بيش از ۲ متر در حاليکه شير نئومه را خفه مى‌کند، در اين معبد از خاک بيرون آورده شده است. برد‌نشانده به معنى سنگِ نشانده شده است. اين محوطهٔ گسترده و طويل را هيچ نوع ديوارى محصور نکرده است. اين محوطه شامل سه قسمت کاملاً متمايز است. کاخ‌، تختگاه مقدس يا نيايشگاه (شرق کاخ) و قصبه‌اى در شمال. آثار کهنى از اين بناى تاريخى بدست آمده است که در موزه‌هاى داخل و خارج نگهدارى مى‌شوند که عبارتند از: ظروف سفالى، سکه‌هاى قديمى و جسمه‌‌هاى باستاني. هرودوت مى‌نويسد: «ايرانيان معبد سرپوشيده نداشتند. قربانى به اهورا مزدا را که بزرگترين بغ (آفريدگار) بود، بر قلّهٔ کوه‌ها انجام مى‌دادند.» به طور کلى اين اثر يکى از مهمترين معابد دوران کهن ايران است.
   معبد پوزئيدون (خداى دريا)، خارك، بوشهر
در جزيرهٔ خارک معبدى وجود دارد که مورد علاقه و احترام ملاحان است. ساختمان اين معبد به يونانيان منسوب است و از تاريخ احداث آن اطلاع صحيحى در دست نيست. در عهد ساسانيان بر روى بقاياى اين معبد آتشکدهٔ زرتشتى بنا شد. پس از شکست ايرانيان از اعراب و رواج اسلام اين آتشکده به صورت مسجد درآمد و در داخل آن محرابى در جهت کعبه تعبيه شد.
  معبد توعاشقون (اتاق عاشقان)، شوشتر
در دامنهٔ‌ تپه‌اى در شوشتر که بقعهٔ امام‌زاده عبداللّه بر آن واقع شده است، در يک صخره سنگ آهکى حفرهٔ تراشيده‌اى وجود دارد، که توى عاشقون يا اطاق عاشقان نام دارد. گويند اين حفره سنگى جاى عبادت زاهدان بوده است و قدمت آن به پيش از دوران اسلامى مى‌رسد.
   معبد زيگورات (چغازنبيل)، شوش
معبد زيگورات (چغازنبيل) در ۴۵ کيلومترى جنوب شرقى شوش واقع شده است. اين معبد در سال ۱۳۰۰ پيش از ميلاد به طول ۱۳۰۰ و عرض ۱۰۰ مترمربع ساخته شده است. اين مجموعه که در فاصلهٔ ۲ کيلومترى رود دز قرار دارد، بعدها به نام دورانتاش يا شهر اونتاش گال مشهور گرديد.
اين شهر يادگار تمدن عيلام جديد است که از سه حصار تودرتوى خشتى تشکيل شده و دروازهٔ اصلى آن بر روى حصار بزرگ در جبههٔ شرقى قرار دارد. در حد فاصل حصار اول و دوم کاخ‌هاى شاهى و آرامگاه‌هاى سلاطين عيلام قرار دارند. در بين حصار دوم و سوم بقاياى تصفيه‌‌خانهٔ آب واقع شده است، تصفيه‌خانهٔ آب چغازنبيل در شمار قديمى‌ترين تأسيسات آبرسانى بشمار مى‌رود. آب آن از رودخانهٔ کرخه و از فاصلهٔ ۴۵ کيلومترى با حفر و احداث کانالى تأمين مى‌شده است.
در مرکز حصار سوم معبد اصلى (زيگورات) قرار دارد. معبد اصلى به ابعاد ۱۰۵×۱۰۵ متر، مربع کاملى است که اضلاع آن در جهات اصلى شرقى، غربى و شمالى و جنوبى واقع شده‌اند. اصل اين معبد با به کارگيرى ميليون‌ها آجر و در ۵ طبقه ساخته شده بود که در حال حاضر دو طبقه از آن باقيمانده است. ارتفاع آن در گذشته حدود ۵۲ متر بود. طبقات اين معبد برخلاف تمامى زيگورات‌هاى بين‌النهرين بر روى همديگر ساخته نشده، بلکه هر طبقه مستقلاً از سطح زمين به بالا احداث شده است. به غير از طبقهٔ اول و پنجم، تمامى طبقات از خشت پر شده‌اند، طبقه پنجم که مرتفع‌ترين طبقه محسوب مى‌شود، جايگاه قرار دادن بت‌هاى آن زمان بوده است. مهمترين اين بت‌ها، خداى «اينشوشيناک» يا خداى خاص شهر شوش بوده است. «اونتاش گال» بانى اين معبد مى‌گويد:
«پس از آن که مصالح ساختمانى را به دست آوردم، من در اينجا شهر اونتاش و حريم مقدس را برپا نمودم و آن را در يک ديوار خارجى و يک ديوار داخلى محصور نمودم. من معبد بلندى ساختم که شبيه آنچه شاهان پيش ساخته‌اند نبود و آن را به خداى اينشوشيناک و خداى هومبان حريم مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ايشان شود و لطف و عدل هومبان و اينشوشيناک در اينجا برقرار بماند.»
بر روى ديوارهاى معبد آجرهايى به خط ميخى مشاهده مى‌شود که همگى داراى متنى يکسان هستند که بيانگر نام پادشاه و هدف او از ساخت اين معبد مى‌باشد. در اطراف معبد و بر روى کف اصلى دو سکوى مدور بريده مشاهده مى‌شود که نظرات مختلفى در مورد آن‌ها ابراز شده، برخى آن‌ها را سکوى قربانگاه و برخى ديگر محل ستاره‌شناسى و ساعت خورشيدى دانسته‌اند. مجموعهٔ‌ اين شهر و آثار تمدن عيلام در هفت تپه در سال ۶۴۰ پيش از ميلاد در حملهٔ آشوريان به سرکردگى آشور بانيپال ويران گرديد و حاکميت عيلاميها پس از هزاران سال منقرض شد.
   معبد سلوكى خورهه، دهستان خورهه، محلات (سلوكيان)
روستاى خورهه از روستاهاى تاريخى محلات است که در غرب جاده اصلى تهران - اصفهان قرار گرفته است. در غرب اين روستا محوطه باستانى قرار دارد که مربوط به دوره سلوکيان است. اين بنا به قرن چهارم و يا سوم قبل از ميلاد، يعنى زمانى که سلوکيان بر پهنه وسيعى از کشور ما استيلا داشتند، تعلق دارد. برخى نيز آثار تاريخى خورهه را به دوران اشکانيان مربوط مى‌دانند. اين بنا يک معبد بوده که هم اکنون دو ستون سنگى با ارتفاع حدود ۶ متر از آن باقى مانده است. به علت نادر بودن آثار باقى مانده از دوران سلوکى در ايران، اين معبد از نظر باستان‌شناسى، ارزش و اهميتى خاص دارد.
   معبد كلات، خورموج
در دامنهٔ کوه مند در فاصلهٔ ۳۰ کيلومترى خورموج در جنوب روستاى حيدرى و در ارتفاعات سنگى مشرف به بستر قديمى رودخانهٔ سيلابى، آثار حجارى‌هايى در دل صخره‌اى بلند وجود دارد که راه باريکى از سطح بستر رودخانه به سمت اولين مدخل آن در ارتفاع ۶۰ مترى کشيده شده است. نماى خارجى فعلى معبد کلات عبارت است از يک سوى اصلى با سقفى قوسى شکل و دو مدخل ديگر و ده حفره به شکل روزنه‌هايى در طرفين سکوى اصلى که به منزلهٔ‌ نورگيرها يا پنجرهٔ رواق‌هاى اصلى معبد عمل مى‌کنند. به نظر مى‌رسد قسمت ميانى، مکان جلوس کاهنان يا مقربان و انجام مراسم مخصوص مذهبى بوده است. قربانى يا گنهکار و يا کسى که بايد عمل مراسم مذهبى در مورد او انجام مى‌شد، روى سکويى ميانى قرار مى‌گرفت.
در بستر خشک رودخانه آثار بندها و آبگردان‌هايى در اراضى پاى کوه وجود دارد که حاکى از وجود ميدانى بزرگ در جلوى معبد بوده است. سطح اين ميدان را با خاک و سنگ به طور مصنوعى بالا آورده‌اند. ميدان جلوى بنا ظاهراً محل تجمع گروه کثيرى از مردم بوده که اکنون از بين رفته است. نکتهٔ قابل توجه در معبد کلات وجود چاه‌هاى متعدد در اتاق‌هاى پايينى است که به نظر مى‌رسد جهت دفن اموات يا نگهدارى استخوان آنها حفر شده است.
   معبد هندوها، بندر‌عباس
ساختمان اين معبد، در سال ۱۳۱۰ هجرى قمرى، در زمان حکومت محمد حسن خان سعدالملک احداث شده است. اساس ساختمان اين معبد عبارت است از يک اتاق چهارگوش ميانى که بر روى آن گنبدى قرار گرفته است. سبک معمارى اين گنبد را مقرنس‌هاى پيرامونى آن نه تنها از ديگر گنبدهاى موجود در سواحل خليج‌فارس، بلکه از گنبدهاى سراسر ايران متفاوت مى‌سازد. طرح اين بنا کاملاً از معمارى معابد هندى متأثر است.
اين معبد از جمله نشانه‌هاى معدود تاريخى بندرعباس است که توجه هر تازه‌واردى را به خود جلب مى‌کند، و امروزه در کنار يکى از خيابان‌هاى اصلى شهر قرار دارد.
  نيايشگاه ميترا، قشم
در پانزده کيلومترى شهر قشم، در مسير راهى که به منطقهٔ باستانى خربز يا خربس و سپس به بندر سوزا منتهى مى‌شود، ‌ يک رشته‌کوه طولانى وجود دارد که در دل آن معمارى صخره‌اى شگفتى قرار دارد. ورود به اين فضاى صخره‌اى از طريق روزنه‌هاى غار مانندى ممکن است که تعداد آن‌ها به نُه روزن در سه رديف مى‌رسد. در ريف بالا شش، در حاشيهٔ‌ وسط دو و در پايين يک روزن تعبيه شده است.
در پشت روزنه‌ها، تالارى به مساحت ۲۵ مترمربع و با ارتفاع ۲/۷۰ متر در دل صخره و سنگ حفر شده است. سقف تالار مسطح است. اين تالار محل به‌جاى آوردن مراسم مذهبى ويژه‌اى براى بزرگداشت درگذشتگان، و به احتمال بسيار قوى مرکز پرستش «ايزدمهر» يا «ميترا» بوده است.
بررسى اجمالى و جزئيات داخلى آن، نشانگر احداث آن در دورهٔ مادها است. اين مجموعه، ‌ از نظر نماسازى، با معبد يا آرامگاه صخره‌اى «کلات خورموج» در دامنهٔ‌ کوه مُند بوشهر شباهت بسيار دارد. هم‌جوارى اين محل با شهر باستانى خربز نشان مى‌دهد، در دورهٔ‌ مادها يک تمدن بزرگ پيشرفته در جزيرهٔ قشم وجود داشته است.
  معبد مهرى، خرم‌آباد
در جنوب غربى خرم‌آباد به فاصله ۸ کيلومترى جاده خرم‌آباد - کوهدشت ، ‌ در دره باباعباس که اکنون منطقه ممنوعه نظامى است ، ‌ دخمه‌اى در دل کوه کنده شده است. در اطراف اين دخمه چند ستون و چهار ديوار سنگ‌چين وجود دارد. در غرب دخمه و بر بلنداى تيغهٔ کوه ، از طريق پله‌هاى سنگ‌چين شده مى‌توان به سطحى نسبتاً باز رسيد که شباهت فراوانى به قربانگاه دارد. بلندى اين نقطه تا دامنه دخمه ۲۰ متر است. ظاهراً اين دخمه و مجموعه آن به اعتقادات و آئين مهرپرستى مربوط مى‌شود و معبدى براى پرستش مهر بوده است. در دره باباعباس مزار ديگرى وجود دارد که ظاهراً بايد مدفن «ماماجلاله» مادر «شاه خوشين» پيشواى بزرگ اهل حق باشد.


همچنین مشاهده کنید