پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

كاروان‌سراهای عهد ساسانی، فیروزآباد (ساسانیان)


  كاروان‌سراها، استان كرمان
کاروان‌سراهاى ايران از جمله بناهاى با ارزش معمارى سنتى اين ديار محسوب مى‌شوند که از روزگارهاى دور به يادگار مانده‌اند.
کاروان‌سراهاى شهر کرمان و ساير شهرهاى استان به دلايل تجارى، اقتصادى، سياسى، مذهبى و غيره بوجود آمده‌اند. هدف از ايجاد کاروان‌سراها توقف و اتراق موقت به منظور پيدا کردن آمادگى براى ادامهٔ مسير يا بارگيرى و باراندازى و داد و ستد بوده است.
مالکيت کاروان‌سراهاى استان به شکل دولتى، خصوصى و موقوفه بوده است. مانند کاروان‌سراى وکيل کرمان از گروه کاروان‌سراهاى دولتى، کاروان‌سراى زردشتيان از گروه کاروان‌سراهاى خصوصى و کاروان‌سراهاى هنود و گنجعلى‌خان در زمرهٔ کاروان‌سراهاى موقوفه مى‌باشند.
  كاروان‌سراها، استان اصفهان
از جمله يادگارهاى پرارزش معمارى ايران، کاروان‌سراها هستند که از روزگاران کهن به دلايل اقتصادى، ‌ جغرافيايى و مذهبى بنياد گرديده‌‌اند، و در ادوار مختلف به تدريج توسعه و گسترش يافته‌‌اند. عملکردهاى گوناگونى که کاروان‌سراها در گذشته برعهده داشته‌اند، سبب شده نام‌هايى مانند کاربات، رباط، ساباط، خان و ... در فرهنگ لغات به آن‌ها داده شود که در اصل، وظايف مشابهى مانند کاروان‌سراها داشته‌اند؛ ولى از نظر خصوصيات معمارى هر يک داراى ويژگى‌هاى متفاوت بوده‌‌اند.
با توجه به کاربرد، ‌ توسعه و گسترش کاروان‌سراها در ايران، مى‌‌‌توان علل پيدايش کاروان‌سراها را نياز اساسى و حمايت از کاروانيان دانست. بنابراين ساخت بناهاى مشابهى که با نام‌هاى مختلف احداث گرديده‌اند، به احتمال زياد به همين منظور و هدف بوده است.
بر طبق منابع تاريخى، بنياد کاروان‌سراها در ايران از زمان هخامنشى آغاز شد و در دورهٔ اشکانيان و ساسانيان نيز ادامه يافت. در دورهٔ‌ اسلامى، تحولات چشمگيرى در احداث کاروان‌سراها به وجود آمد. در ارتباط با مسائل اقتصادى، مذهبى و نظامى، احداث اين‌گونه بناها وارد مرحلهٔ جديدى شد و شکل تازه‌اى به خود گرفت.
در زمان ايلخانيان فعاليت معمارى، ‌ توسعهٔ راه‌ها و رونق تجارت و اقتصاد مرهون زحمات و تلاش فراوان خواجه رشيد‌الدين فضل‌اللّه در ايجاد کاروان‌سراها در مسير راه‌ها و شهرها است. بيش‌تر کاروان‌سراهايى که در حال حاضر ويرانه‌هاى آن‌ها در نقاط مختلف کشور باقى مانده است، در زمان او ساخته شده‌اند.
عصر طلايى و شکوفايى احداث کاروان‌سراهاى زيبا، از زمان سلسله صفوى آغاز شد. رونق تجارت داخلى و خارجى و اهميت دادن به راه‌ها و شهرهاى زيارتى، باعث شد که بنياد کاروان‌سراها و معمارى و تزئينات آن تحولات جديدى را آغاز نمايد. بسيارى از جهانگردان و نمايندگان سياسى که در زمان صفوى به ايران مسافرت کردند، توصيف جالبى از کاروان‌سراهاى آن دوره در سفرنامه‌هاى خود ثبت کرده‌اند. «شاردن» فرانسوى دربارهٔ‌ اصفهان و کاروان‌سراهاى آن مى‌‌نويسد : «در اصفهان ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۱۰۸۲ کاروان‌سرا و ۲۷۲ حمام وجود دارد».
   كاروان‌سراها (رباط‌ها)، استان يزد
يزد از روزگاران قديم از مراکز مهم تجارت ايران بوده و به طور معمول، همواره گروهى از بازرگانان شهرهاى ديگر نيز در اين شهر زندگى مى‌کرده‌اند. همين موقعيت تجارى باعث شد که کاروان‌سراهاى متعددى در منطقه احداث شوند و برخى از آن‌ها در حال حاضر نيز ديده مى‌شوند.
در استان يزد سه نوع کاروان‌سرا وجود دارد:
- کاروان‌سراهاى تاجرنشين يا سرا که جزئى از بافت بازار است و يک فضاى تجارى محسوب مى‌شود. مثل کاروان‌سراى على آقاى شيرازى و کاروان‌سراى سادات در بازار پنجه علي.
- کاروان‌سراهاى درون شهرى که به عنوان فضاهاى اقامتى در محله‌‌هاى مسکونى مجاور بازار واقع شده و بيشتر مورد استفادهٔ ساکنان آبادى‌هاى اطراف قرار مى‌گرفته‌اند، مانند کاروان‌سراى بافقى‌ها، کاروان‌سراى ده بالايى‌ها، کاروان‌سراى بُندَر‌آبادى‌ها، کاروان‌سراى مُشير و کاروان‌سراى اميرچخماق.
- کاروان‌سراهاى بين شهرى مثل کاروان‌سراى خرگوشى در جادهٔ قديم يزد - اصفهان، کاروان‌سراى خرانق در جادهٔ يزد - خراسان، کاروان‌سراى دهشير در جادهٔ يزد - شيراز و رباط زين‌‌الدين در جادهٔ يزد - کرمان و رباط ميبد در جاده قديم يزد - تهران.
   كاروان‌سراهاى شهر دامغان، دامغان (صفويان)
در بازارى سرپوشيده که به همان وضع سابق باقى مانده است، دو کاروان‌سراى آجرى وجود دارد:
- کاروان‌سراى نو که مشتمل بر دالان و محوطه مربع شکل وسيعى است که دورتادور آن اتاق‌ها و حجره‌هاى تجارى قرار دارد. يک دستگاه کارخانه پنبه‌پاک‌کنى نيز قبل از جنگ بين‌المللى اول در آن کار گذاشته شده که اکنون مخروبه است.
- کاروان‌سراى کهنه که در دالان ورودى آن حجره‌هاى تجارى قرار دارد و در محوطه آن بارها و مال‌التجاره را مى‌گذاشتند.
قبل از انقلاب روسيه، فعاليت تجارى زيادى در اين دو کاروان‌سرا وجود داشت ولى اکنون از اين همه، نشانى نيست.
   كاروان‌سراهاى عهد ساسانى، فيروزآباد (ساسانيان)
در سه کيلومترى جنوب آتشکدهٔ‌ ساسانى در فيروزآباد، کاروان‌سرايى وجود دارد که احتمالاً متعلق به عهد ساسانى است.
اين کاروان‌سرا، نمونهٔ واقعى جايگاه سکونت انسان را در مشرق زمين نشان مى‌دهد. کاروان‌سرا مشتمل بر صحن بزرگ است که در اطراف آن، اتاق‌ها واقع شد‌‌ه‌اند. اتاق‌ها به سبک عهد ساسانى ساخته شده‌اند و سه طرف آن‌ها بسته است و يک طرف ديگر به صحن کاروان‌سرا باز مى‌شود. نقشهٔ کاروان‌سرا به صورت مربعى است که هر ضلع آن ۳۲ متر است و فقط يک در از جانب شرق به بيرون دارد.
سه کاروان‌سراى ديگر نيز بر سر راه فيروزآباد به خليج‌فارس وجود دارد.
  كاروان‌سراى پنبه، قزوين (قاجاريان)
اين کاروان‌سرا، سراى کوچکى است در جانب شرقى ميدان سعادت (ميدان مال‌فروش‌ها) که به خيابان اصلى هم راه دارد. در گذشته، اين کاروان‌سرا محل کسب چند تن از بازرگانان بود و هم اکنون محل بارفروشى است.
  كاروان‌سراى جمال‌آباد، روستاى جمال آباد، ميانه
اين بنا در دامنهٔ روستاى جمال‌آباد، در ۳۵ کيلومترى شهرستان ميانه واقع شده و از کاروان‌سراهايى است که شاه‌عباس در طول را‌ه‌ها مى‌ساخت.
  كاروان‌سراى چهارسوق، كرمان
اين کاروان‌سرا در انتهاى بازار سراجى قبل از چهار سوق گنجعلى‌خان واقع شده است.
اين کاروان‌‌سرا دو در ورودى دارد که يکى به بازار سراجى و ديگرى به بازار قلعه باز مى‌شود. درهاى حجره‌هاى آن چهار لنگه و چوبى بوده‌اند، که متأسفانه با گذشت زمان، به درهاى فلزى تبديل شده‌اند. اين کاروان‌سرا دو طبقه است. دو راستهٔ کوچک نيز در ضلع جنوبى و شرقى آن وجود دارد که سقفى بلند دارند.
  كاروان‌سراى حاج آقا على، كرمان
اين کاروان‌سرا رو به روى مسجد چهلستون و نبش خيابان شريعتى قرار دارد. تعداد حجره‌هاى آن ۳۸ باب است که در اثر تخريب شديد نياز فراوان به بازسازى دارد.
  كاروان‌سراى حاج مهدى، كرمان
اين کاروان‌سرا رو به روى کاروان‌سراى هندوها و در جوار کاروان‌سراى چهارسوق واقع شده و بيش از يک قرن قدمت دارد. اين کاروان‌سرا در ابتدا به دست زردشتى‌ها تأسيس و اداره مى‌شد و هنوز هم تعدادى از تجار يهودى و زردشتى حجره‌هايى در آن دارند.
  كاروان‌سراى ده‌نمك، گرمسار (صفويان)
اين کاروان‌سرا در ۴۰ کيلومترى شرق گرمسار قرار دارد و از نوع چهار ايوانى است. تاريخ احداث آن مربوط به زمان صفويه است. سردر ورودى با دو گوشوارهٔ دو طبقه به شکل ذوزنقه است که در ضلع جنوبى کاروان‌سرا قرار دارد. در چهار گوشهٔ حياط، مدخل ورودى قرار دارد که به اصطبل‌هاى چهارگانهٔ کاروان‌سرا ختم مى‌شود. در پشت هر ايوان، ‌ اتاقى مستطيل شکل قرار دارد که ارتباط بين اصطبل‌هاى چهارگانه را قطع مى‌کند. کاروان‌سراى ده‌نمک پس از مرمت و تعمير اساسى قرار است در آينده به زائرسراى حضرت رضا (ع)‌ تبديل شود.
  كاروان‌سراى سرچم، روستاى سرچم، زنجان
کاروان‌سراى سرچم يکى از کاروان‌سراهاى مهم مسير تجارى رى به آذربايجان در قرن هشتم هجرى قمرى بوده است. اين کاروان‌سرا که طبق نوشتهٔ کتيبهٔ سردرِ آن، رباط نام دارد، ‌ در سال ۷۴۳ هجرى قمرى در دورهٔ ايلخانى، در روستاى سرچم در ۸۰ کيلومترى محور زنجان - ميانه در ساحل رودخانهٔ زنجان‌چاى و مشرف به جادهٔ قديم تبريز احداث شده است. بررسى آثار و بقاياى اين کاروان‌سرا نشان مى‌دهد که طرح آن از نوع کاروان‌سراهاى چهارايوانى بوده و شامل صحن مرکزى و حجره‌هاى شاه‌نشين بوده است.
در چهار گوشهٔ اين کاروان‌سرا حداقل چهار برج تعبيه شده بوده است که امروزه همهٔ بخش‌هاى ساختمان کاروان‌سرا، به استثناى درِ ورودى، ويران و به تلى از خاک تبديل شده است. درِ ورودى آن مشتمل بر دو برج آجرى در طرفين، و يک دروازه با پوشش قوس جناغى که با سنگ سياه تزئين شده است، مى‌باشد. بالاى دروازه، کتيبهٔ بسيار زيبايى که حکايت از احداث آن در زمان ابوسعيد ايلخان در تاريخ ۷۳۳ هجرى قمرى دارد، کار گذاشته شده است. تزئينات لچکى‌ها، کاربندى‌ها و بند‌کشى درِ ورودى ناقص و نيمه‌تمام باقى مانده است.


همچنین مشاهده کنید