|
| كاروان‌سراى لات، امامزاده‌هاشم، رشت
|
|
| اين کاروانسرا که نزد اهالى محل به کاروانسراى شاه عباسى نيز شهرت دارد، در ۳۵ کيلومترى جنوب رشت و در چهار کيلومترى امام‌زاده هاشم، بر سر جادهٔ رشت - قزوين واقع شده است. نام بانى و همچنين سازنده يا سازندگان آن معلوم نيست؛ زيرا که مانند بسيارى از کاروانسراها، فاقد کتيبه و سنگ‌نبشته است، ولى براساس نوشتهٔ متن‌هاى تاريخى، به دستور منوچهرخان معتمدالدوله در سال ۱۲۴۶ هجرى قمرى ساخته شده است. اين کاروانسرا حياطى مربع شکل دارد که در هر ضلع آن به طول ۲۷ متر، هفت صفه و اتاق ساخته‌اند. در کنج‌هاى ضلع‌هاى شمالى و جنوبى، صفه‌مانندى ساخته شده که به مال‌بند زمستانى راه دارد. درِ کاروانسرا در ضلع شرقى آن قرار دارد. کاروانسرا با آجر و ملاط ساروج ساخته شده است.
|
|
| كاروان‌سراى لحاف‌دوزى‌ها، كرمان
|
|
| اين کاروانسرا که در سمت بازار واقع شده به نام ديمارى نيز خوانده مى‌شود. ۱۲ باب حجره دارد که کلاً در آنها لحاف‌دوزى مى‌کنند. حدود قدمت آن ۱۰۰ سال است و با کاروان‌سراهاى ديگر از نظر سبک معمارى متفاوت است و جديدتر به نظر مىآيد.
|
|
| كاروان‌سراى محمدآباد خره (خورهه)، قزوين (صفويان)
|
|
| در مسير جادهٔ قزوين - بوئين‌زهرا، کاروان‌سرايى از بناهاى دورهٔ صفويه قرار دارد که در حال حاضر، در قسمتى از آن پاسگاه ژاندارمرى استقرار يافته است.
|
|
| کاروانسراى محمدآباد از جمله بناهاى جالبى است که طرح داخل و خارج آن با هم اختلاف کلى دارند. اين اختلاف مربوط به نماى ضلع جنوبى خارج کاروانسرا است. نماى اصلى کاروانسرا عبارت است از يک سردرِ قوس‌دار در وسط که در هر طرف آن سه غرفه قرار دارد. از انتهاى بازوهاى دو طرفِ سردر، ديوارى به طول ۱۶/۲۰ متر به طرف شمال پيش مى‌رود و به ديوار پشت اتاق‌هاى واقع در ضلع جنوبى کاروانسرا منتهى مى‌گردد. از محل تقاطع، ديوار پشت اتاق‌ها به طول ۱۱/۸۵ متر تا گوشه‌هاى جنوب شرقى و جنوب غربى امتداد مى‌يابد و با رسيدن به دو برجِ آجريِ مدور که در دو کنج قرار دارند، پايان مى‌يابد. به اين ترتيب، نماى اصلى کاروانسرا داراى يک طرح پنج ضلعى و دو برج مدور مى‌باشد.
|
|
| درگاهِ کاروانسرا در جلو به صورت يک جلوخان مستطيل شکل است. پس از درِ بزرگ، هشتيِ وسيعى قرار دارد. راه پلهاى که از راه آن مى‌توان به پشت بام رسيد، در داخل هشتى قرار دارد. در وسط دو ضلع بزرگ شرقى و غربى هشتى، دو قوس بلند ديده مى‌شود که در پشت آنها دالانى قرار دارد. دالان مزبور به عرض ۳/۹۰ متر در پشت اتاق‌هاى ضلع جنوبى کاروانسرا جاى دارد و فاقد غرفه مى‌باشد و تنها طاق‌نماهايى هم‌عرضِ غرفه‌هاى نماى خارج و اتاق‌هاى ضلع جنوبى در دو طرف آن ساخته شده‌اند.
|
|
| سقف هشتى با گنبد مدورى که خاص اکثر درگاه‌هاى کاروان‌سراهاى دورهٔ صفوى است، پوشيده شده است.
|
|
| حياط داخلى کاروانسرا نقشهٔ مستطيل شکل دارد که طول آن ۵۰/۵ متر و عرض آن ۴۲/۲۰ متر است. بناهاى چهار جانب کاروانسرا با پيروى از اصل قرينه‌‌سازيِ کامل ساخته شده‌اند؛ چنان‌که در ميان هر يک از جهت‌هاى چهارگانه، قوس بلندى جاى گرفته است که در قسمت سمت جنوب آن، سردرِ ورودى و در سه سوى ديگر آن، ايوان‌هايى بزرگ مانند ايوان‌هاى مسجدهاى چهارايوانى ساخته شده‌اند.
|
|
| در هر طرف ايوان شمالى، پنج طاق‌نما و در دو طرف ايوان‌هاى نماى غربى و شرقى نيز شش طاق‌نما بنا شده است. طاق‌نماهاى مزبور به قسمت پشت راه ندارند و تنها از چهار طاق‌نماى واقع در چهار گوشهٔ بنا مى‌توان به دالان پشت غرفه‌ها راه يافت. دالان سراسرى پشتِ نماهاى شمالى، غربى و شرقى، ۳/۸۰ متر عرض دارد. در ديوار غربيِ دالان غربى و ديوار شرقيِ دالان شرقى، هم‌‌عرض غرفه‌هاى بيرون، طاق‌نماهاى سکودارى به عمق ۱/۸۵ متر ساخته شده است. عمق اين طاق‌نماهاى سکودار در پشت نمايِ شمالى ۲/۲۵ متر است.
|
|
| وضع بناهاى دو طرف درِ ورودى با بناهاى سه جانب ديگر اختلاف دارد؛ چنان‌که در هر طرف سردر، پنج ايوان با همان عرض و عمقِ غرفه‌هاى سه جانب ديگر قرار دارد که در وسط ديوار پشت آنها درى به عرض يک متر کار گذاشته شده است و به اتاقى به طول ۴/۷۰ متر راه مى‌يابد.
|
|
| بناى کاروانسرا به تمامى با آجر ساخته شده و تنها در نماى داخل حياط، در پيِ بنا، يک رج سنگ به کار رفته است. در داخل دالان شمالى، غرفه‌هاى نماى بنا تا ارتفاع ۱/۴۰ متر به شيوهٔ نوعى صندوقه‌چينيِ توپر با آجر و سنگ‌هاى طبيعى ساخته شده است.
|
|
| در طول ديوارهاى خارجى سمت شرق و غرب کاروانسرا، نگه‌دارنده‌هايى مانند برج‌هاى واقع در دو نبش کاروانسرا برپا گرديده‌اند تا تکيه‌‌گاه مناسبى براى ديوار طويل سراسرى به‌وجود آورده باشند. اين‌گونه پشتيبان‌هاى برج‌مانند را در کاروانسراى شاهعباسى «آوج» نيز مى‌توان ديد.
|
|
| كاروان‌سراى مرنجاب، كاشان
|
|
| يکى از کاروان‌سراهاى معتبر دوران صفوى (شاهعباسى)، کاروانسراى مرنجاب در ۷۰ کيلومترى شرق کاشان است که به منظور استفادهٔ کاروان‌سراهاى راه سياه‌کوه و جادهٔ کوير نمک شاهعباسى احداث گرديده است. اين کاروانسرا در ميان کوير با گچ و آجر و در کمال استحکام ساخته شده و داراى اتاق‌ها و اصطبل‌هاى متعدد و ۶ برج است.
|
|
| كاروان‌سراى مهيار، روستاى مهيار، اصقهان
|
|
| اين کاروانسرا که در ۵۲ کيلومترى جنوب اصفهان، و در دهکد‌ه‌اى به همين نام قرار گرفته است، به صورت چهار ايوانى و به شکل مستطيل به اندازهٔ خارجى ۸۲× ۸۹ متر بنا شده است. حياط کاروانسرا نيز مستطيل و اندازهٔ آن ۳۸/۷۰×۴۸/۳۰ متر است. اتاق‌هاى اطراف کاروانسرا يک اندازه و به ابعاد ۵×۴ متر ساخته شده است. اين کاروانسرا، به احتمال زياد، در زمان شاه اسماعيل بنا گرديده است. اهميت ديگر کاروانسرا در بناهاى متعدد آن مانند آسياب، نانوايى، قهوه‌‌خانه و بازار است که در مجموع، يک شهرک کوچک را در بين جاده تشکيل مى‌داده است.
|
|
| كاروان‌سراى مياندشت، دهكده مياندشت، شاهرود (صفويان)
|
|
| در دهکده مياندشت در ۱۰۹ کيلومترى شرق شاهرود بين جاده سبزوار - مشهد، سه کاروانسراى متصل به هم وجود دارد که در مجموع کاروانسراى شاهعباسى ناميده مى‌شود. از اين سه کاروانسرا، يکى در زمان شاه‌عباس اول ساخته شد و دو کاروانسراى ديگر در زمان‌هاى ديگر با پلان چهار ايوانى ساخته شده که مصالح ساختمانى آن نيز از آجر است. در اين کاروانسراها در حدود ۲۰۰۰ مسافر و زائر مى‌توانستند اتراق کنند.
|
|
| کاروانسراى مياندشت، جهانگردان بى‌شمارى را تحت تأثير قرار داده است و بسيارى از اين جهانگردان، شرح‌هاى جالبى از اين بنا داده‌اند.
|
|
| كاروان‌سراى ميرزا حسن، كرمان
|
|
| يکى از کاروان‌سراهاى طولى کرمان، کاروانسراى دو طبقهٔ ميرزا حسن است که داراى ۵۵ باب حجره است که به مرمت نياز دارند. يکى از درهاى ورودى آن به بازار زرگرى، دومى به بازار کفاش‌ها و سومى به بازار کلاه‌مالى مرتبط است.
|
|
| كاروان‌سراى ميرزا علينقى، كرمان
|
|
| داخل بازار وکيل، کاروانسراى کوچکى به نام ميرزا علينقى نيز وجود دارد که دو طبقه است و ۳۵ باب حجره دارد که بيشتر به صورت انبار درآمده‌اند و قدمت چندانى هم ندارند. در ادامهٔ بازار وکيل، قيصريهٔ ديگرى نيز وجود دارد.
|
|
| كاروان‌سراى نيك‌پى، زنجان
|
|
| اين کاروانسرا به شدت دچار خرابى شده و تنها بخشى از آن باقى مانده است که نمايانگر رونق و عظمت آن در دوران برپايى آن است. اين کاروانسرا که اکثريت قريب به اتفاق مستشرقينى که از زنجان ديدار کرده‌اند و در آن سکونت نموده‌‌اند، از آجرهايى به رنگ قرمز ساخته شده و از نوع کاروان‌سراهاى چهارايوانى است.
|
|
| كاروان‌سراى هندوها، كرمان
|
|
| بين سال‌هاى ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۵ ميلادى به مدت ۷۵ سال دوران نفوذ انگليس در کرمان بود، با تشويق آنها امر تجارت بين پارسى‌ها و هندوها رونق گرفت. در آن زمان قالى، شال و کتيرا از کرمان به هندوستان صادر مى‌شد و به جاى آن از هند چاى، شکر، پارچه، شمع و ادويه وارد مى‌کردند. لذا يک کاروانسرا در کرمان به نام کاروانسراى هندوها معروف گرديد. اين کاروانسرا به دست مرحوم حاج سيد جواد امام جمعه حدود سال‌هاى ۱۱۵۰ هـ.ش ساخته شده و دو طبقه دارد. وجه تسميهٔ آن از هندى اخذ شده است. هنوز هم در ضلع شمالى اين کاروانسرا، معبد هندوها با سبک معمارى ويژه‌اى باقى مانده است. کاروانسراى مذکور از ۲ بخش تشکيل شده است. به بازار موازى ضلع شمالى کاروانسراى هنود «بازار هنود» نيز مى‌‌گويند.
|
|
|
|
| اين کاروانسرا در سمت چپ بازار وکيل واقع شده است و بزرگترين کاروانسراى کرمان و همچنين يکى از کاروان‌سراهاى بزرگ ايران به شمار مىآيد. بناى آن به فرمان محمد اسماعيل خان وکيل الملک والى کرمان شروع شد و در زمان مرتضى قليخان در سال ۱۲۸۷ به اتمام رسيد. تعداد حجره‌ها در طبقهٔ اول کاروانسرا ۸۱ باب و در طبقهٔ بالا ۳۹ باب است. سردر ورودى کاروانسرا از طرف بازار با کاشى‌کارى و گچبرى تزئين شده است. زرگرها، لباس‌فروشان، مسگران و ساير صنوف در اطراف دو ميدان اصلى بازار کاروانسرا قرار گرفته‌اند.
|
|
| كاروان‌سراى ياريم قيه، كبودرآهنگ
|
|
| اين کاروانسرا در روستاى ياريم قيه از توابع بخش فامنين واقع شده و تقريباً ويرانه است. طرح آن به شکل مستطيل و به ابعاد ۵۰×۶۰ متر و ارتفاع ديوارهاى باقى‌مانده آن ۴ متر است. اين کاروانسرا احتمالاً از نوع کاروان‌سراهاى کوهستانى و متعلق به دورهٔ صفويه است. مصالح به کار رفته در بنا کاملاً از سنگ نتراشيدهٔ همراه با ملاط ساروج است. در ضلع جلويى، بقاياى سه برج تزئينى هنوز هم خودنمايى مى‌کند. اين بنا با وجود ويرانى و تخريب، براى مطالعات تاريخى و معمارى اهميت شايان دارد.
|
|
| كاروان‌سراها و پلهاى قديمى، استان مركزى
|
|
| استان مرکزى نقش ارتباطى بسيار مهمى با نقاط جنوبى کشور دارد و در همين رهگذر کاروانسراها و پلهاى قديمى متعددى در گذشته احداث شده است که امروزه به دليل از رونق افتادن شبکه دسترسى قديمى و يا بر اثر عوامل جوى و دخالت‌هاى انسانى از بين رفته‌اند و بقايايى از آنها باقى مانده است. از اهم اين آثار که تا حدودى از گزند روزگار در امان مانده و به عنوان يک جاذبه جهانگردى اهميت دارند مى‌توان به نمونه‌هاى زير اشاره نمود:
|
