كبوترخانه‌ها، استان اصفهان

كبوترخانه‌ها، استان اصفهان

کبوترخانه‌ها، نمونه‌اى آشکار از همسويى زندگى مردم با طبيعت، اقليم و شاهکارى از نبوغ معمارى ايرانى است.

کبوترخانه‌‌ها يا «برج‌هاى کبوتر» به دو شکل گِرد يا چهارگوش که هيبت قلاع نظامى و استحکامات دفاعى را دارند، در بسيارى از مناطق کشاورزى اصفهان براى جمع‌آورى فضولات کبوترها، همانند يک برج يا چند برج، در يک مجموعه ساخته مى‌شد. قدمت واقعى اين برج‌ها و تاريخ بناى آن‌ها هنوز به درستى معلوم نشده است. «شاردن» جهانگرد فرانسوى که در دورهٔ صفويان به اصفهان سفر کرده است، تعداد کبوترخانه‌هاى اين خطه را بيش از سه هزار برج نقل کرده است.

کبوترخانه‌ها با استفاده از فن معمارى ايرانى به گونهٔ شگفت‌انگيزى از گِل، خشت خام و گچ و آجر ساخته شده‌اند. نحوهٔ ساخت کبوترخانه‌‌ها در نواحى مختلف استان اصفهان گوناگون و در اشکال متفاوت است. در مناطق شمال شرقى و جنوبى، به شکل برج‌هاى مدور و در شهرستان‌هاى خوانسار و گلپايگان، به شکل برج‌هاى مکعب ساخته شده‌اند. برج‌ها با توجه به بزرگيِ خود،‌ يک يا چند گنبد دارند و بدنهٔ آن‌ها تا سطح فوقانى،‌ از معمارى ساده‌اى برخوردار است. بر فراز استوانهٔ‌ بلند برج‌هاى کبوتر، گنبدهايى موسوم به «فلفل‌دان» با سوراخ‌هايى در بدنه ساخته مى‌شد که موجب سهولت ورود و خروج کبوتران به داخل برج بود.

نماى شگرف ديوارهاى داخلى هر کبوترخانه مملو از هزاران لانه است که در اندازه‌هاى همگون و براى نشستن و استراحت کبوتران تعبيه شده است. فضاى داخلى برج‌‌ها نيز به گونه‌‌اى طراحى و اجرا شده است که امکان آزادى پرواز و جابه‌جايى در داخل کبوترخانه‌ها را براى کبوترها فراهم مى‌کند.

براساس مطالعات انجام شده، تزئينات و نماى خارجى کبوترخانه‌ها نيز متفاوت است؛ ولى براى ممانعت از صعود مارها به بالاى برج، يک رشته نوار گچى به دور هر برج کشيده مى‌شد که بر زيبايى آن نيز مى‌افزود. در فراز برج نيز شبکه‌‌هاى خانه‌خانه‌اى با آجر ساخته مى‌شد تا علاوه بر تزئينات خارجى،‌ از ورود جانوران مزاحم نيز جلوگيرى کند. برخى جهانگردان از نقاشى‌هاى روى برج‌ها خبر داده‌اند.

کبوترخانه‌‌هاى مکعب ‌شکل نيز که نمونه‌هايى از آن‌ها در اطراف زمين‌هاى کشاورزى خوانسار وجود دارد،‌ معمولاً ۱۴ متر طول، ۶ متر عرض و ۷ تا ۱۰ متر ارتفاع دارند. سقف برج‌هاى مکعب، مسطح است که با تيرهاى چوبى پوشانده مى‌شود. در اين نوع از کبوترخانه‌ها، تزئينات خارجى براى سهولت در ورود و خروج پرندگان با آجرکاريِ مشبک ساخته مى‌شد. براى جمع‌آورى فضولات پرندگان، سالى يک يا چند بار صاحبان برج‌ها و کشاورزان وارد برج مى‌شدند و فضولات کبوتران را جمع‌آورى مى‌کردند.

امروزه برخلاف گذشته، با کم‌توجهى به حرمت کبوترها و روى آوردن کشاورزان به کودهاى شيميايى، کبوترخانه‌ها به تدريج در حال تخريب و نابودى هستند. از مجموع کبوترخانه‌هاى اصفهان تنها تعداد معدودى که در مناطق شهرى قرار دارند،‌ مرمت و بازسازى شده‌اند.

به هر حال، توجه به اين مهم که «برج‌هاى کبوتر در استان اصفهان» در شمار ميراث فرهنگى و آثار درخور توجه هنرى، معمارى و فرهنگى مردم است، مى‌‌تواند ضمن حفظ نقش و اهميت گذشتهٔ آن‌ها، جنبه‌هاى سياحتى آن‌ها را نيز افزايش دهد. در حال حاضر، بيش از ۱۰۰ کبوترخانه در گوشه و کنار استان اصفهان وجود دارد.