نثر مصنوع و منشیانه

قبل از آنکه به ايراد مثال و شاهد بپردازيم گوئيم که تصور نشود سراسر يک کتاب، که ما آن را در رديف نثر مصنوع و متکلف ذکر مى‌نمائيم، چنان است، بلکه در ضمن گزارش مطالب به‌ويژه جائى که دربارهٔ شخص پادشاه سخنى گفته نشود ـ نثرهاى ساده و روان هست ولى آنجا که سخن از پادشاه يا از کارهاى پادشاه يا ساير بزرگان باشد، به‌عنوان احترام، سخن را متکلفانه ايراد مى‌کنند ـ در حقيقت اين تکلفات عبارت از تشبيب‌هاى و يا خطبه‌هائى است که نويسندگان قديم در آغاز کتاب چند سطر ايراد مى‌کردند و بعدها در آغاز فصول نيز از آن نوع تشبيب‌هاى متکلفانه پيدا شد و رفته رفته در صفحه‌اى به يک بهانه تشبيبى ساخته شد و کار اين تشبيب‌ها بالا گرفت و هر جا که بهانه به‌دست نويسنده مى‌آمد عبارات متکلفانه و پيچيده و مسجع مى‌آورد و همچنين در مناشير و نامه‌هاى دربارى تشبيب‌هاى طورى دراز و انبوه گرديد که سراپاى نامه و منشور را فرو گرفت و نظر به اينکه غالباً مطلبى نيز در ميان نبود ـ خاصه در نامه‌هائى که بين ايران و دهلى ردوبدل مى‌گردد غالباً مطلب مهمى نداشتند - لذا ديده مى‌شود که تمام نامه عبارت است از تشبيب بدون مطلب، يعنى عبارت‌پردازى صرف و تعارف و مدح و اغراء و اطراء و الفاظ لاطايل و اطناب‌هاى ممل، و اتفاقاً اين شيوه کارش به‌جائى کشيد که در هندوستان مخصوصاً غالب باسوادها نمى‌توانستند دو صفحه مطلبى مطابق واقعع مرقوم دارند ولى همان‌ها مى‌توانستند پنجاه صفحه 'تشبيب' و مقدمه در هر موضوعى از بهاريه يا خزانيه يا شرح فراق يا بث‌الشکوى يا بيان فضلت‌ مآبى و امثال اينها، بنويسند زيرا طرز آموزش و پرورش و نتيجهٔ خواندن چنين تشبيب‌ها در مکاتب و از بر کردن الفاظ و عبارات مخصوص، طورى ذهن و فکر آنان را پرورش داده بود که جزء به همان الفاظ و جمله‌ها و يا مانندهٔ آنها قلمشان به نوشتن چيزى ديگر قدرت نداشت!

اکنون چند نمونه از نثر فنى عهد صفويه از اوايل و اواسط آن دولت نقل مى‌شود، و نخستين، منشورى از شاه عباس بزرگ که بعد از جلوس به تخت و ايجاد ارتباط با ملوک همجوار به جلال‌الدين اکبر پادشاه بزرگ گورگانى هندوستان نوشته و شمه‌اى از فتوحات خود را ذکر کرده است ياد مى‌شود.