دارالفنون و ترجمه

يکى ديگر از علل انقلاب فکرى و ايجاد سبک‌هاى گوناگون خاصه شيوهٔ نثر ساده، مدرسهٔ دارالفنون بود که به اهتمام وزير بزرگوار ميرزا تقى‌خان اميرکبير متوفى ۱۸ ربيع‌الاول ۱۲۶۸ و امر شاه داير گرديد (آغاز بناى دارالفنون در ۱۲۶۶ و افتتاحش در ۱۲۶۸ بعد از عزل امير واقع شد). و در واقع دانشگاهى بود که علوم زبان و ادبيات خارجه از فرانسه و طب و علوم طبيعى و مهندسى و رياضى در آن تدريس مى‌شد، و جزوه‌هاى استادان فرنگى در ميان شاگردان به تجديد سبک نثر و ساده‌نويسى مدد مى‌داد و قرائت کتب اروپائى نيز اين راه را باز مى‌نمود. شاگردانى در آنجا تحصيل کردند که هنوز نيز به‌ درد مملکت خود مى‌خوردند. و از همان اوقاف ترجمهٔ کتب خارجه خاصه کتب فرانسه از قبيل تاريخ ناپلئون اول، تلماک، کنت مونت کريستو، تاريخ ويلهلم، ساسانيان تأليف راولنسن، سه تفنگدار ـ سفرنامهٔ استانلى ـ و کتب علمى از تشريح و طب و رياضيات و فيزيک و هندسه و غيره به زبان ساده و روان انتشار دادند، و يکى از مترجمان زبردست اين دور محمدطاهر ميرزاى قاجار است.

ظاهراً اول کتابى که از فرانسه به فارسى ترجمه شده است، تاريخ و وقايع ناپلئون است که ميرزاصالح شيرازى در مسافرتش ۱۲۳۰-۱۲۳۴ خود يا دوستانش به خواهش او ترجمه کرده‌اند و در سفرنامهٔ او محفوظ است (اين کتاب نفيس به خط مؤلف موجود است و هنوز به چاپ نرسيده است) ـ ديگر تاريخ ناپلئون تأليف مسيو بورين است که در عهد محمد شاه براى او ترجمه کرده‌اند و ناصرالدين شاه اجازه نداد که اين کتاب چاپ شود و ظاهراً قسمتى از آن بعد از مشروطه به طبع رسيده است ^(۱).

(۱) . اصل اين تاريخ را سفير فوق‌العادهٔ فرانسه به ايران از طرف لوى فيليپ به محمدشاه در ضمن ساير هدايا داده است زيرا قبلاً محمد شاه توسط نظام‌الدوله سفير فوق‌العاده خود يک مجلد شاهنامه خطى براى لوى فيليپ هديه فرستاده بود. رجوع کنيد به: سفرنامه فلاندن.