اکولوژی شهری

وقتى از روابط انسان با مکان و مسکن بحث مى‌شود، فقط به جنبهٔ مسکونى آن توجه نمى‌شود بلکه غرض از اين بحث روابط انسان با محيط او و تحول و تغييراتى که در زمان‌هاى گوناگون رخ مى‌دهد مورد توجه قرار مى‌گيرد.

جامعه‌شناسان اين دگرگونى‌ها را تحت عنوان (جريانات اکولوژيک) مى‌شناسند. از جمله اين جريانات فرآيندى است که به لفظ هجوم خوانده مى‌شود. مثال آن روى‌آورى روستائيان به شهرها يا تهاجم اهالى شهرهاى ولايتى به پايتخت است. در سرشمارى ۱۳۴۵ به خوبى نشان داده شده که چهل و شش درصد از مردم خارج از ولايت اصلى خود به دنيا آمده‌اند و اين نسبت به خوبى کثرت هجوم مردم را به مراکز سياسى و ادارى اقتصادى مملکت نشان مى‌دهد.

يکى ديگر از جريان‌هاى اکولوژيکى توالى گروه‌ها در يک محل است بدين معنى که عده‌اى از افراد که وضع اقتصادى خوبى دارند و از نظر شغل در مرتبهٔ بالاترى قرار دارند محلهٔ قديم خود را رها کرده و به محلهٔ بهتر و تميزتر روى مى‌آورند و عدهٔ ديگرى جاى آنها را مى‌گيرند. نظير اينگونه صحنه‌ها را مى‌توان در جنوب تهران مشاهده کرد که افرادى که به مال و منالى رسيده‌اند به محله‌هاى شمال شهر نقل مکان مى‌دهند و يا اگر در شهرستان‌ها يا محلات پائين شهر سکونت داشته به شمال شهر نقل مکان کرده و در آنجا مستقر شده‌اند و يا خانه‌هاى گلى و بسيار کوچک پائين شهر را در نظر بگيريم مى‌بينيم افراد تازه وارد که تهى‌دست مى‌باشند در آنها سکونت مى‌کنند (به‌طور اجاره و موقت) و بعد از اينکه وضع مادى بهترى را به‌دست مى‌آورند به محلات مرکزى شهر و در مرحلهٔ اعيان‌نشين شهر نقل مکان مى‌کنند و عده‌اى ديگر جاى آنها را مى‌گيرند.

جريان اکولوژيک ديگر، تراکم فعاليت‌ها و مشاغل معين در کنار هم و در نقاط خاصى است. به‌طورى که در بازارها و خيابان‌هاى مختلف نوع خاصى از مشاغل متمرکز مى‌شود که گاه جنبهٔ سنتى و گاه جنبهٔ مدرن دارند.

جريان ديگر اکولوژيک، پديده‌اى است که 'جدائى مکانى' ناميده مى‌شود. در اکثر شهرهاى جهان هر دسته از اقليت‌هاى نژادى، قومى و مذهبى در منطقه يا محلهٔ خاصى دور هم جمع و متمرکز مى‌شوند. در بسيارى از موارد طبقات اجتماعى نيز هر کدام با فرهنگ خاص خود يا محله يا ناحيهٔ معينى را به خود اختصاص مى‌دهند. اينگونه تجمع الزاماً به‌خاطر تعصب يا ترس و اضطراب نيست، بلکه غالباً ارتباط همشهرى و هم‌کيشان با يکديگر و آشنائى و هماهنگى بيشتر ميان آنان سبب اينگونه تجمع‌ها و تراکم‌ها است. هر چند امروزه تحرک درون شهرى زياد است و افراد به‌خاطر افزايش ميزان درآمد و فرصت‌ها و امکانات مختلف که در دسترس آنها قرار مى‌گيرد با سرعت نسبتاً زيادى جابه‌جا مى‌شوند، اما باز هم اينگونه تجمع‌ها و جريانات اکولوژيک در شهرهاى بزرگ هنوز مهم و قابل مطالعه است، چنانکه خانواده‌هاى کارگرى در حاشيهٔ شمال‌شرقى و جنوب تهران متمرکز هستند، کسبه و پيشه‌وران در مرکز و بخش سنتى شهر (سپه، سيروس، مولوى، اميريه) و ثروتمندان و کارمندان عالى‌رتبه (وکلا، وزرا، تجار بزرگ، پزشکان و...) بيشتر در شمال و شمال‌غربى.

مسلم است که اينگونه توزيع اکولوژيک جمعيت، علاوه بر تصرف مناطق ممتازتر به لحاظ آب و هوا و نظافت و ويژگى‌هاى فرهنگى در قيمت اراضى و بهاى مسکن و ميزان اجاره‌بها و حتى قيمت مايحتاج مردم نيز در نقاط مختلف شهر بى‌تأثير نيست. بايد به اين نوع توزيع جمعيت توزيع ناحيه‌ها و محل‌هاى ادارى، تجارتى، صنعتى و غيره را نيز اضافه کنيم.