سازهای زهی - آرشه‌ای

اين سازها داراى زه‌ يا سيم و کشيدگى در طول ساز هستند و صدا با کمان يا آرشه ايجاد مى‌شود. در اين سازها، صداى توليد‌شده تا زمانى که آرشه بر روى سيم‌ها کشيده مى‌شود، ادامه دارد. اين سازها شامل کمانچه و تيچک مى‌باشند.

کمانچه

کمانچه تنها ساز زهى - کمانى موسيقى رديف ايران است. کمانچه سابقه بسيار قديمى دارد. انواع و اقسام کمانچه در موسيقى مقامى ايران و موسيقى کشورهاى همسايه به‌کار مى‌رود. نوعى از کمانچه به‌نام کمانچه رومى در ترکيه رواج بسيار دارد. آن‌چه علاوه بر کاسه، دسته و سر، در زير قسمت کاسه داراى پايه‌اى نيز مى‌باشد که روى زمين يا روى پاى نوازنده قرار مى‌گيرد. کاسهٔ ساز کروى است و دهانهٔ نسبتاً کوچکى در جلو آن قرار دارد. روى دهانه با پوست پوشانيده شده و بر روى پوست خرکى قرار گرفته است. دستهٔ ساز، لولهٔ توپُرى است که عمود بر کاسه قرار دارد. در بالاى دسته، جعبهٔ گوشى‌ها قرار دارد که اين قسمت با دستهٔ ساز يکى است. کمانچه در قديم سه سيم داشت و بعد از ورود ويولون سيم چهارم به آن اضافه شد. سيم‌هاى آن با کمانى به‌ صدا در مى‌آيد که قطعه چوبى بلند و باريک است که بر آن موى دم اسب بسته‌اند. کمانچه نقش تک‌نواز و هم‌نواز را به‌خوبى اجرا مى‌کند.

قيچک

قيچک در اصل جزء سازهاى محلى ايرانى مى‌باشد که بيشتر در نواحى شرقى معمول است. چنان‌که در اين نواحى حتى براى معالجهٔ امراض به‌کار مى‌رود.

اين ساز از کاسه، دسته و سر تشکيل شده است. کاسهٔ ساز به دو بخش مجزاى پائين و بالا تقسيم مى‌گردد. بخش پائينى کوچک‌تر و به‌شکل نيمکره است که بر روى سطح آن پوست کشيده مى‌شود و روى پوست، خرک قرار مى‌گيرد. بخش بالايى بزرگ‌تر است و مانند چترى روى قسمت پائينى قرار دارد. هر دو قمست با ايجاد حفره‌اى در جلو يا بين آنها به‌وسيلهٔ منحنى از عقب اتصال دارند. سطح جلويى بالا به‌صورت دو شکاف پهن باز است. دستهٔ ساز تقريباً در نصف طول خود روى کاسه قرار مى‌گيرد. قسمت بالاى دسته به جعبه گوشى‌ها متصل گرديده است. اين جعبه داراى چهارگوش است که هر جفت آن در يک طرف جعبه قرار دارند.

امروزه از اين ساز مدل‌هاى مختلفى را تهيه و تنظيم نموده‌اند. از جمله 'قيچک سوپرانو' قيچک آلتو، 'قيچک باس' . اين سازها داراى چهار سيم هستند. قيچک سوپرانو قابليت تکنوازى و هم‌نوازى - هر دو - را دارا است. اما دو نوع بعدى بيشترى در هم‌نوازى به‌کار مى‌رود.

آرشهٔ قيچک، در نوع محلى آن، شبيه به آرشهٔ کمانچه است. ولى امروزه در شهر از آرشهٔ ويولون در نواختن آن استفاده مى‌شود. در پشت اين ساز دو تسمه وجود دارد که يکى روى شانه نوازنده قرار مى‌گيرد و ديگرى به کمر نوازنده بسته مى‌شود. تا ساز تقريباً آويزان به نوازنده باشد.