دستور زبان فارسى

به همان ميزان که ترک‌زبانان و هندوان به آگهى از لغت فارسى نياز داشتند، شناختن دستور زبان فارسى نيز براى آنان ناگزيران بود و به همين سبب در اين دوره به دنبال عهد پيشين شاهد تأليف کتاب‌هاى در اين زمينه هستيم. اين را بايد دانست که لغت‌نويسان فارسيِ اين دوران هر يک مقدمه‌اى براى لغت‌نامهٔ خود ترتيب داده و در آن دربارهٔ تعريف زبان فارسى (و درى و پهلوى) و تاريخ و قاعده‌هاى آن سخن گفته‌اند و آنها را فى‌الواقع بايد در زمرهٔ نخستين طرح‌هاى دستور زبان فارسى به‌شمار آورد. از ميان اين مقدمه‌ها آنکه نخستين بار از همه مشروح‌تر و بهتر تنظيم شد مقدمه‌اى است که جمال‌الدين حسين اينجو بر فرهنگ جهانگيرى نگاشت و آن به سبب اشتمال بر بسيارى از فرنهادهاى دستورى به‌وسيلهٔ لغت‌نويسان بعدى تقليد و به‌صورت کوتاه شده‌اى در مقدمهٔ فرهنگ‌هايشان نقل شد.

قسمتى ديگر را کسانى که دستورهائى دربارهٔ انشاء 'ترسّل' مى‌نوشتند انجام دادند و قديمى‌ترين آنها محمد ميهنى نويسندهٔ کتاب دستور دبيرى است. بخشى ديگر را نيز کسانى که دربارهٔ فرنهادهاى سخنورى فارسى کار مى‌کردند (مانند شمس قيس رازى درالمعجم) انجام دادند و اما کار اصلى و اساسى و در اين زمينه به همّت پارسى‌شناسان ترک زبان و هندوان و هندنشينان انجام گرفت همچنان که گام آغازى و فرجامى را در تدوين فرنهادهاى دستورى زبان عربى ايرانيان برداشتند. از جملهٔ آن کتاب‌ها است:

- رسالهٔ يائيّه از ابن کمال پاشا (م ۹۴۰ هـ) در شرح گونه‌هاى 'ياء زائد' که در آخر واژه‌ها و فعل‌هاى فارسى مى‌آيد.

- محمد بن حاجى الياس (سدهٔ دهم هجرى) دفترى به فارسى براى آموزش بنيادهاى دستورى فارسى به کودکان نوآموز نوشته است به‌نام التّحفةالهاديه يا 'دانستن' .

- جامع‌القواعد را به سال ۱۱۷۴ محمدقلى‌خان متخلص به مُحِبّ از پارسى‌دانان هند با بهره برداشتن از کتاب‌هاى استادان پيشين و فراز آمدهاى انديشهٔ خود نوشت.

- چندين رسالهٔ با نام و بى‌نام ديگر در دستور زبان فارسى در سرزمين هند تأليف شده و در دست است که بعضى از آنها به طبع رسيده و از بعضى ديگر نسخه‌هائى موجود است مانند قانون نصيرى تأليف صفدرعلى؛ آمد نامهٔ بديع اثر سُکهرام داس؛ کتابى از نظام‌الدين احمد که به سال ۱۱۸۸ تأليف شد؛ کتابى که شيخ عبدالباسط (زاده در ۱۰۹۹ هـ) در هفده باب تأليف کرد؛ کليد الفاظ عجم؛ تحقيق‌القوانين؛ رسالهٔ 'شرحِ آمدن' در تصريف افعال فارسى و جز آنها که همگى در هند فراهم آمد.