طرح آزمایش

طرح آزمایش

اصطلاح طرح آزمایش به‌شیوهٔ گردآوری داده‌ها اطلاق می‌شود. ساده‌ترین طرح‌های آزمایش، طرح‌هائی هستند که در آنها آزمایشگر متغیر مستقلی را تغییر می‌دهد و تأثیر آن تغییر را بر یک متغیر وابسته مطالعه می‌کند. از آنجا که همه‌چیز به‌جز متغیر مستقل ثابت نگهداشته می‌شود، در پایان آزمایش می‌توان برای مثال چنین اظهارنظر کرد، 'به‌شرط ثابت ماندن سایر عوامل، پابه‌پای افزایش X، مقدار Y کاهش می‌یابد.' همان‌طور که از مثال‌های زیر برمی‌آید قالب کلی عبارت فوق، صرفنظر از محتوای آن قابل تعمیم است:

- 'با افزایش مقدار مصرف تی‌اچ‌سی، مقدار مطالب به‌یادمانده کاهش می‌یابد' .

- 'هراندازه کودکان برنامه‌های خشونت‌بار تلویزیونی را بیشتر تماشا کنند به‌همان اندازه رفتارشان با کودکان دیگر بیشتر پرخاشگرانه می‌شود.'

- 'هرقدر بخش وسیعتری از ناحیهٔ معینی از مغز بیمار آسیب دیده باشد به‌همان نسبت بیمار اختلال بیشتری در بازشناسی چهره‌ها نشان می‌دهد' .

- 'هراندازه شخص مدت زمان بیشتری تحت استرس (فشار روانی) باشد به‌همان اندازه بیشتر احتمال دارد به زخم‌های گوارشی دچار شود' .

گاهی هدف آزمایش، بررسی تأثیر بود و نبود وضعیت واحدی است (در اینجا متغیر دوارزشی - وجود یا عدم یک وضعیت - مطرح است). در این موارد طرح آزمایش مستلزم دو گروه آزمودنی است: گروه آزمایش (experimental group) که در وضعیت موردنظر قرار می‌گیرد و گروه گوا (control group) که در آن وضعیت قرار نمی‌گیرد. برای مثال، فرض کنید می‌خواهید میزان خاطرات‌ به‌یاد ماده از سال سوم ابتدائی این افراد به آنان نشان داده می‌شود، ولی به گروه گواه عکسی ارائه نمی‌شود. اگر در این شرایط، گروه آزمایشی در مقایسه با گروه گواه رویدادهای بیشتری را به‌خاطر می‌آورند می‌توان عملکرد بهتر از آنها را ناشی از ارائهٔ سرنخ بصری (visual prompt) به گروه آزمایشی دانست.

در برخی موارد، محدود کردن پژوهش به‌بررسی تأثیر فقط یک متغیر مستقل مسلماً نتایج محدودی به‌دست می‌دهد. گاهی لازم است اثر تعاملی چند متغیر مستقل را بر یک یا حتی چند متغیر وابسته مطالعه کنیم. بررسی‌هائی که در آنها چند متغیر به‌طور همزمان تغییر می‌کنند، آزمایش‌های چندمتغیری (multivariate) نامیده می‌شوند، و در پژوهش‌های روانشناسی فراوان به‌کار می‌روند. برای مثال، در آزمایشی که دربارهٔ یادآوری رویدادهای سال سوم ابتدائی ذکر کردیم، آزمایشگر ممکن است بخواهد علاوه بر ارائه یا عدم ارائه تصویر کلاس سوم، تأثیر ارائه یا عدم ارائه نام معلم سال سوم را نیز در میزان یادآوری رویدادها بررسی کند. در این مورد چهار گروه آزمودنی خواهیم داشت. ۱. عکس همراه با نام معلم، ۲. عکس بدون ذکر نام معلم، ۳. ذکر نام معلم بدون ارائه عکس، و ۴. نه نام معلم ارائه می‌شود و نه عکس. در این شرایط انتظار می‌رود که هم عکس و هم نام معلم به افزایش یادآوری کمک کنند، به این معنی که گروه‌های ۲ و ۳ عملکردی بهتر از گروه ۴، و گروه ۱ بهترین عملکرد را داشته باشد.

اندازه‌گیری

روانشناسانی که از روش آزمایش استفاده می‌کنند غالباً مجبور هستند به زبان مقدار و کمیت سخن بگویند. گاهی اوقات می‌توان متغیرها را به کمک وسایل فیزیکی اندازه‌گیری کرد، مثلاً برحسب مدت زمان محرومیت از خواب یا مقدار داروی تجویزشده. در مواردی‌ هم می‌توان متغیرها را به‌گونه‌ای مقیاس‌بندی کرد تا نوعی رتبه‌بندی میسر شود. برای مثال، روان‌درمانگر برای درجه‌بندی احساس پرخاشگری بیمار می‌تواند از مقیاسی پنج درجه‌ای با تقسیمات 'هرگز' ، 'به‌ندرت' ، 'گاهی' ، 'اغلب اوقات' ، و 'همیشه' استفاده کند. به این ترتیب، برای بیان دقیق‌تر نتایج، معمولاً اعدادی به متغیرها اختصاص داده می‌شود. این فرآیند، اندازه‌گیری (measurement) نام دارد.

در آزمایش‌ها معمولاً نه یک آزمودنی، بلکه گروه نمونه‌ای از آزمودنی‌ها مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرند، و به این ترتیب حاصل هر آزمایش داده‌هائی است متشکل از سلسله اعدادی که باید تلخیص و تفسیر شوند. برای این منظور به‌علم آمار نیاز داریم - رشته‌ای که با نمونه‌گیری از داده‌های یک جامعهٔ آماری و استنتاج دربارهٔ آن جامعه براساس داده‌های نمونه سروکار دارد. آمار نه تنها در پژوهش آزمایشی بلکه در دیگر انواع پژوهش‌ نیز نقش مهمی ایفاء می‌کند. (هدف بحث حاضر این است که خواننده به‌صورتی کلی با مسائل اندازه‌گیری و آمار آشنا شود. بحث مفصل‌تر در این‌باره در پیوست شماره ۳ کتاب زمینه روانشناسی هیلگارد جلد ۲ آمده است.) رایج‌ترین شاخص آماری میانگین است. میانگین صرفاً اصطلاحی فنی برای معدل حسابی است و مقدار آن برابر است با حاصل‌جمع نمره‌ها بخش بر تعداد نمره‌ها. در مطالعاتی که در آنها از یک گروه آزمایشی و یک گروه گواه استفاده می‌شود باید به مقایسه دو میانگین پرداخت: میانگین نمره‌های افراد گروه آزمایش، و میانگین نمره‌های گروه گواه. البته تفاوت دو میانگین مورد توجه است.

هرگاه تفاوت دو میانگین زیاد باشد می‌توان آن را به‌همان صورت مهم تلقی کرد، اما اگر مقدار تفاوت بسیار کم باشد چه می‌توان گفت؟ شاید خطاهای تصادفی در اندازه‌گیری‌ها راه یافته باشد. و اگر این تفاوت‌ها ناشی از وجود چندنمرهٔ بسیار بالا یا بسیار پائین باشد، چه باید کرد؟ آمارشناسان برای حل این‌گونه مسائل، آزمون‌هائی برای تعیین معنی‌دار بودن تفاوت‌ها به‌دست داده‌اند. وقتی روانشناس اظهار می‌دارد که تفاوت بین گروه آزمایش و گروه گواه را 'از لحاظ آماری معنی‌دار می‌داند' مقصودش این است که در مورد داده‌ها آزمون آماری به‌عمل آمده و معلوم شده که تفاوت مشاهده شده قابل اعتماد است. به‌عبارت دیگر، آزمون آماری نشان می‌دهد که تفاوت مشاهده‌شده حقیقتاً ناشی از تأثیر متغیر مستقل و نه حاصل بازی بدفرجام عوامل تصادفی یا وجود چند مورد افراطی است.