پرسش‌نامه‌های شخصیت

یکی دیگر از روش‌های ارزیابی شخصیت بر مشاهدات فرد از خودش استوار است. پرسش‌نامهٔ شخصیت اصولاً پرسش‌نامه‌ای است که در آن شخص واکنش‌ها و یا احساسات خود را در شرایط معین گزارش می‌دهد. پرسش‌نامهٔ شخصیت از این جهت شبیه مصاحبهٔ سازمان‌یافته با معیار شده است که در آن از افراد مختلف سؤال‌های همانندی پرسیده می‌شود و پاسخ‌ها نیز معمولاً به‌‌صورتی است غالباً به‌وسیلهٔ کامپیوتر به ‌سادگی قابل نمره‌گذاری است. پرسش‌نامهٔ شخصیت ممکن است طوری طراحی شود که یک بعد از شخصیت (مانند سطح اضطراب) و یا به‌طور همزمان چندین صفت شخصیت را اندازه‌گیری کند. برای نمونه پرسش‌نامهٔ شانزده عاملی شخصیت (16 PF) که در این مبحث مورد بحث قرار گرفت نیمرخی از شخصیت به‌دست می‌دهد که نمایشگر نمرات یک فرد در صفات مختلف است.

پرسش‌نامهٔ PF16 براساس روش آماری تحلیل عوامل تهیه گردید. ریموند کاتل از تحلیل عوامل برای شناسائی شانزده صفت اساسی شخصیت استفاده کرد و سپس سؤالاتی را انتخاب نمود که گویاترین نمودار هر صفت بودند و از آنها آزمونی ساخت که نمراتی برای خصوصیات شخصیتی مانند سلطه‌گری، استواری هیجانی، و خویشتنداری به‌دست می‌داد. در ساختن شخصیت سنج چند وجهی مینه سوتا (ام ام پی آی ـ Minnesota Multiphasic Personlity Inventory ـ MMPI) روش آزمون‌سازی کاملاً متفاوتی به‌کار برده شد.

شخصیت سنج چندوجهی مینه سوتا از تقریباً ۵۵۰ جمله (دربارهٔ نگرش‌ها، واکنش‌های هیچانی، علائم جسمانی و روانی و تجارب گذشته) ساخته شده که پاسخ آزمودنی به هر جمله به یکی از سه صورت 'صحیح' یا 'غلط' و یا 'نمی‌توانم بگویم' است. نمونه‌هائی از جمله‌های این آزمون در اینجا آورده می‌شود.

- هرگز به‌خاطر احساس خوشی و هیجان دست به‌ کار خطرناکی نزده‌ام.

- کمتر خیالبافی می‌کنم.

- پدر و مادرم غالباً و حتی به‌صورتی نامعقول مرا وادار به اطاعت می‌کردند.

- گاهی افکارم خیلی سریع‌تر از آن است که بتوانم آنها را به زبان بیاورم.

پاسخ‌های شخص برحسب همخوانی آنها با پاسخ‌های افرادی که مشکلات و اختلالات مختلف روانی داشته‌اند نمره‌گذاری می‌شود (به جدول مقیاس‌های ام ام پی آی نگاه کنید).

جدول مقیاس‌های ام ام پی آی

سه مقیاس اول مقیاس‌های 'اعتبار' نامیده می‌شوند که به کمک آنها می‌توان دریافت که آیا شخص با دقت و صداقت به سؤال‌ها جواب داده یا نه. برای مثال، مقیاس اف (فراوانی) میزان پاسخ‌های نامتداول یا غیرعادی را می‌سنجد. نمرهٔ بالا در این مقیاس معمولاً مبین این است که فرد در پاسخ به سؤال‌هائی دقت و یا سردرگم بوده است (البته نمرهٔ بالا در F اغلب با نمرهٔ بالا در مقیاس اسکیزوفرنی که تفکر نابه‌هنجار را می‌سنجد همراه است). سایر مقیاس‌های 'بالینی' این آزمون در اصل برای ارزیابی اختلالات روانی ساخته شده لیکن اخیراً در تفسیرها بیشتر بر خصوصیات شخصیت تأکید می‌شود.

	نام مقیاس			علامت اختصاری			تفسیر نمره‌های بالا
	دروغ			ال (L)			نقاط ضعف معمولی خود را انکار می‌کند
	فراوانی			اف (F)			نیم‌رخ حاصل اعتبار ندارد
	تصحیح			کا (K)			شخصیت دفاعی، گریزنده
	هیپوکندری			اچ اس (Hs)			غالباً شکایات جسمانی مطرح می‌کند
	افسردگی			دی (D)			ناشاد، افسرده
	هیستری			اچ وای (Hy)			واکنش وی در برابر فشارها، انکار آنها است.
	جامعه‌ستیزی			پی دی (Pd)			با جامعه همنوائی ندارد؛ در رابطه با قانون غالباً مشکلاتی دارد.
	مردانگی ـ زنانگی			ام اف (MF)			گرایش زنانه (در مردها)، گرایش مردانه (در زن‌ها)
	پارانویا			پی اِ (Pa)			سوءظن دارد
	خسته ‌روانی			پی تی (Pt)			نگران، مضطرب
	اسکیزوفرنی			اس سی (Sc)			کناره‌جو، تفکر عجیب و غریب
	هیپومانی			ام اِ (Ma)			تکانشی، زودانگیخت (تحریکاتی)
	برونگرائی			-			-
	درونگرائی اجتماعی			اس آی (Si)			درونگرا، خجول.

ام ام پی آی به‌منظور کمک به متخصصین بالینی جهت تشخیص اختلالت شخصیت ساخته شد. با این حال سازندگان آن به‌جای آنکه صفات فرضی معینی از شخصیت را در نظر بگیرند و سؤال‌هائی برای سنجش آنها تهیه کنند، صدها سؤال را به گروه‌های مختلفی که هر یک بنا به ملاک خاصی با هنجار فاصله داشت ارائه نمودند و سپس در ساختن پرسش‌نامه فقط از سؤال‌هائی استفاده کردند که گروه‌های مختلف مزبور را از هم تمیز می‌داد.

این روش به آزمون‌سازی تجربی (empirical construction) شهرت دارد زیرا بین سؤال‌ها و خصوصیات شخصیتی مورد ارزیابی یک رابطهٔ واقعی (تجربی) وجود دارد. برای مثال، در جریان ساختن مقیاس از سؤال‌هائی که بتواند بیماران پارنوئید را از افراد سالم تشخیص دهد، به هر دو گروه سؤال‌های یکسان داده شد. گروه ملاک شامل کسانی بود که با تشخیص پارانویا بستری شده بودند. گروه گواه از افراد تشکیل شده بود که سابقهٔ اختلال روانی نداشتند، اما از لحاظ سن، جنسیت، پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی و سایر متغیرهای مهم شبیه گروه ملاک بودند. سؤال‌هائی که ظاهراً افراد سالم را از افراد پارانوئید تشخیص می‌دهد (مثلاً سؤال 'به‌نظر من اغلب مردم برای انیکه کارشان راه بی‌افتد دروغ می‌گویند' ) در بوتهٔ آزمون تجربی است که معلوم می‌شود قدرت چنین تشخیصی را دارند یا نه. بیمارانی که در مورد آنان تشخیص پارانوئید داده شده بود عملاً بسیار کمتر از افراد به‌هنجار به این سؤال پاسخ (صحیح) دادند.

از آنجائی‌که ام ام پی آی، براساس تفاوت‌های گروه‌های ملاک با گروه‌های گواه ساخته شده صحیح بودن آنچه فرد می‌گوید فی‌نفسه امر مهمی نیست. آنچه اهمیت دارد این واقعیت است که فرد چنین مطلبی را بیان می‌کند. اگر بیماران اسکیزوفرنیک به جملهٔ 'مادرم هیچ وقت مرا دوست نداشت' جواب 'بلی' و افراد سالم جواب 'نه' بدهند پاسخ‌‌های آنها تفاوت بین این دو گروه را آشکار می‌سازد ـ صرف‌نظر از اینکه رفتار واقعی مادرهای آنها چه بوده است. این یکی از امتیازات آزمون مبتنی بر روش تجربی است در مقایسه با آزمونی که بر پایه این فرض ساخته شده که بعضی پاسخ‌ها نشانهٔ صفات شخصیتی معینی است.

گرچه مقیاس‌های ام ام پی آی در اصل برای مشخص کردن افرادی ساخته شده است که دارای اختلالات شخصیتی شدید هستند، با این حال برای مطالعهٔ افراد سالم نیز از آنها استفادهٔ فراوان شده است. برای توصیف شخصیت افرادی که در مقیاس‌های مختلف این آزمون نمره‌های بالا یا پائین دارند نیز اطلاعات کافی گردآوری شده است. یکی از قدم‌های تازه در کاربرد این آزمون، استفاده از کامپیوتر برای محاسبه و تفسیر نتایج آن است (به شکل گزارش کامپیوتری نیمرخ ام ام پی آی نگاه کنید).