نگاهی به فرش بیرجند (۲)

رنگ فرش

دو دسته از مواد در رنگ آمیزی نخ (پنبه، پشم وابریشم) به‏کار می‏روند:

۱. مواد رنگزای آلی، که منشاء گیاهی یا حیوانی دارند.

۲. مواد رنگزای غیر آلی، که شامل مواد معدنی وموادی هستند که به طور مصنوعی تولید می‏شوند.

ـ رنگ‏‌های گیاهی:

رنگ‏‌های به کار رفته در قالی تاریخی پازیریک نشان دهنده آن است که ایرانیان قبل از ظهور اسلام با گیاهان رنگی مانند اسپرک، روناس، نیل‏و . . . مأنوس بوده‏اند. با استناد به اظهار نظر پروفسور- رودنکو که بافت قالی پازیریک را منتسب به خراسان بزرگ می‏داند (۱ ص ۱)، می‏توان به‏کاربرد طولانی رنگ‏های گیاهی و لزوم توجه به آنها در این منطقه اشاره نمود. رنگ‏های گیاهی واجد اختصاصات زیر می‏باشند:

۱. استخراج رنگ‌‏های کم و بیش متنوع از یک گیاه در سنین مختلف و در مناطق مختلف.

۲. برخلاف رنگ‏‌های معدنی و شیمیائی که به مرور زمان گرد و خاک را جذب کرده و کدر می‏شوند، رنگ‏‌های گیاهی با گذشت زمان و با پاخوردن ثبات و شفافیت خاصی پیدا می‏کنند.

۳. صرفه اقتصادی، عدم پرداخت پول و استفاده از گیاهان محلی که در دسترس می‏باشند.

۴. عدم وابستگی اقتصادی (عدم ارز بری)

۵. رنگ‏های گیاهی دارای واکنش خنثی و یا کمی اسیدی می‏باشند و بر روی نخ تأثیر نامطلوبی ندارند.

۶. رقابت با عرضه‌کنندگان فرش‌هائی که از رنگ‏های شیمیائی استفاده می‏کنند. (فروش بهتر و بیشتر و جلب رضایت متقاضیان)

باید دانست که در صنعت رنگ‌آمیزی پشم، پنبه و ابریشم با رنگ‏‌های گیاهی، صرف نظر از استفاده از اجزای گیاهی از مواد معدنی از قبیل زاج سفید ۱۲H۲O) و (K Al)SO۲)۴ زاج سیاه )سولفات مضاعف آلومینیم ‏و آهن)، جوهر لیمو یا اسید اگزالیک (COOH(۲) که یک ماده آلی سمی است، سود سوزآور (NaOH) و گردنیل یا هیدروسولفیت سدیم (Na۲S۲O۴) که برای حل نمودن نیل‏درآب به ‏کار می‏رود، به نسبت‌‌های مختلف به منظور ایجاد رنگ‌‏های ثابتی که در طول زمان بر درخشش آنها افزوده شود، اقدام می‏کنند. در واقع ازاین مواد به عنوان دندانه استفاده می‏شود. فهرست گیاهانی که‏ در رنگرزی در بیرجند از آنها استفاده می‏شود به شرح جدول شماره ۷۵ است.

ـ مواد رنگرزی حیوانی:

مهم‏ترین ماده رنگزای حیوانی قرمزدانه است. قرمزدانه حشره‏ای از نوع شپشک سپردار به نام انگلیسی Cochineal و به نام علمی Cocus cacti )۱۵) از خانواده Coccideae می‏باشد. قرمزدانه چیزی جز بدن خشک کرده شپشک ماده نمی‏باشد. این حشره بومی مناطق گرم آمریکای مرکزی و مکزیک است و بعدها به اروپا و جزایر قناری جائی که کاکتوس (گیاهان گوشتی بیابان‌های خشک و گرم) به حد وفور برای تغذیه آن وجود دارد، منتقل گردیده است. در حال حاضر از این حشره در مکزیک و ازاکا که کشت زارهای فراوان گیاه کاکتوس اپونسپا (Opuncia ciccinellifera)وجود دارد و برای تغذیه آن بسیار مناسب است، بهره‏ برداری می‏شود. هر حشره ماده در حدود ۱۰۰۰ تخم می‏گذارد که این تخم‏‌ها به زودی در هوای گرم تفریخ حاصل کرده و پوره‏ها خود را به برگ‌های کاکتوس جهت تغذیه می‏رسانند. وقتی بدن آنها به علت تخم زیاد متورم شد، نسبت به جمع‏آوری آنها اقدام می‏کنند. در طول سال ۳ تا ۴ بار این حشره جمع‏ آوری می‏گردد. نسبت حشره‏های نربه ماده معمولاً ۱ به ۱۰۰ یا ۱ به ۲۰۰ می‏باشد و حشرات نر ارزشی ندارند.

حشرات برای فروش باید خشک شوند. وزن آنها در اثر خشک شدن به ۱۳ تقلیل می‏یابد. معمولاً برای خشک کردن به سه شیوه اقدام می‏کنند:

۱. با فروبردن حشرات درآب جوش.

۲. با گذاشتن آنها درداخل تنور (Oven).

۳. با ریختن آنها بر روی یک سطح داغ.

شیوه اولی بهترین طریقه است، زیرا در این طریقه، رنگ قرمزدانه به رنگ قهوه‌ای قرمز می‏گراید و ضمناً ترشحات سفید رنگ داخل چروک‌های بدن شپشک تا حدودی شسته می‏شود. در طریقه دوم، ترشحات سفید قرمز دانه‌‏ها پاک نمی‏شود و ضمناً رنگ آنها به خاکستری می‏گراید. در حالت سوم رنگ شپشک به سیاهی میل می‏کند. قیمت قرمز دانه به طریقه خشک کردن آن بستگی دارد. اضافه می‏شود که ۷۰۰۰۰ حشره خشک یک پونه (۴۵۰ گرم) وزن دارد. در سال‌های اخیر با تولید رنگ‏های شیمیائی، کشت و کار کاکتوس و پرورش این حشره در بسیاری از نقاط تعطیل شده، لیکن هنوز در مکزیک و برخی مناطق دیگر ادامه دارد.

رنگ قرمز دانه مانند رنگ‏های گیاهی از ویژگی‏های خاصی برخوردار است که نمی‌توان برای آن معادلی قائل شد. در بیرجند چند نوع قرمز دانه با کیفیت‏های مختلف از کشورهای مکزیک، هندوستان و اسپانیا وارد می‏شود. نوع اسپانیائی که از بقیه بهتر است وقتی خالص می‏باشد به شراب کش و وقتی ناخالص است به گچ کش موسوم می‏باشد.

ـ مواد رنگزای معدنی و مصنوعی (شیمیائی):

اولین رنگ‏‌های شیمیائی از کشورهائی نظیر انگلستان، فرانسه، لهستان، ژاپن، چین ‏و آلمان به ایران صادر گردیده است. امروزه اکثر رنگ‏های شیمیائی از چهار کشور چین، آلمان، سویس و انگلستان به ایران وارد می‏شود. ضمناً در تبریز در کارخانه بویاخ ساز به ساخت رنگ‏هائی پرداخته شده است. لازم به توضیح است که رنگ‏های چینی مربوط به‏ شرکت یوها، رنگ‌‏های آلمانی مربوط به کارخانه‏های هوخست و بایر می‏باشد.