کنسرتو براندنبورگ شمارهٔ ۵ در رماژور (۱۷۲۱)، اثر یوهان سباستیان باخ

تضاد میان صداهای قوی و ملایم - تضاد میان گروه‌های بزرگ و کوچک اجرا‌کنندهٔ موسیقی - اصلی بنیادی در موسیقی باروک است. این اصل، بر کنسرتو گروسو که یک فرم مهم ارکستری در دورهٔ پایانی باروک است حکم‌فرما است. در کنسرتو گروتسو (concerto grosso)، گروهی کوچک از تکنوازان به رقابت با گروهی بزرگ‌تر که توتی (tutti) (همه نوازندگان) نامیده می‌شود، واداشته شده‌اند. به‌طو رمعمول، دو تا چهار تکنواز (سولوئیست) به اجراء موسیقی برابر هشت تا بیست یا شمار بیشتری از نوازندگان توتی می‌پردازند. توتی در اساس از سازهای زهی با همراهی کلاوسن (به‌عنوان بخشی از باسو کُنتینوئو) تشکیل می‌شود. کنسرتو گروسو، تضاد صوتی میان توتی و گروه تکنوازان را نمودی برجسته می‌بخشد؛ تکنوازانی که فردیت و جاذبهٔ موسیقائی خود را با اجراء خط‌های ملودیک درخشان و پُرتزئین هر چه بیشتر به نمایش می‌گذراند. تکنوازان، بلندمرتبه‌ترین اعضاء ارکستر باروک بودند و بیشترین دستمزد را نیز داشتند زیرا خط‌های اجرائی آنها دشوارتر از خط‌های نوازندگان دیگر بود. کنسرتو گروسوها، بارها توسط ارکسترهای خصوصی در قصرهای اشرافی اجراء می‌شد. کنسرتو گروسو از چندین موومان که تمپو و سرشتی متضاد دارند تشکیل می‌شود. یک کنسرتو گروسو اغلب سه موومان دارد: (۱) تند، (۲) کند، (۳) تند. موومان آغازی، به‌طور معمول چالاک و مصمم است و تضاد توتی و تکنوازان را به‌وضوح نشان می‌دهد. موومان کُند، آرام‌تر از موومان اول و اغلب تغزلی و درون‌گرا است. موومان آخر، سرزنده و سبکبال است و کیفیتی رقص‌گونه دارد.

موومان‌های اول و آخر در کنسرتو گروسوها دارای فرم ریتورنلو (ritornello form) هستند، فرمی که مبتنی بر تناوب اجراء موسیقی میان بخش توتی و بخش سولو (تکنواز) است. در فرم ریتورنلو، بخش توتی با اجراء تمی به‌نام ریتورنلو (تم گردان) موسیقی را آغاز می‌کند. این تم که همواره توتی آن را می‌نوازد، طی موومان در تونالیته‌های گوناگون باز می‌گردد اما به‌طور معمول در برگشت‌ها، نه به‌طور کامل که فقط تکه‌ای از آن شنیده می‌شود. فقط در پایان موومان است که تم ریتورنلو کامل و در تونالیتهٔ مبدأ باز شنیده می‌شود. شمار برگشت‌های ریتورنلو (بخشی که توتی آن را می‌نوازد) از قطعه‌ای به قطعهٔ دیگر متفاوت است، اما طرح نمونهٔ یک موومان کنسرتو گروسو می‌تواند به شکل زیر باشد:

۱. a. توتی (f)، تم ریتورنلو در تونالیتهٔ مبدأ

     b. سولو

۲. a، توتی (f)، تکه‌ای از تم ریتورنلو

     b. سولو

۳. a توتی (f)، تکه‌ای از تم ریتورنلو

     b. سولو

۴. توتی (f)، تم ریتورنلو در تونالیتهٔ مبدأ

موسیقی بخش‌های سولو، در تضاد با تم ریتورنلوی توتی - که کم‌وبیش به ارائه مکرر ایده‌ای ثابت می‌پردازد - ایده‌های ملودیک تازه‌ای را عرضه می‌کند، دینامیکی هموارتر و ملایم‌تر و نیز پاساژهائی چالاک از گام‌ها و آریژها دارد. همچنین ممکن است که تکنوازان ایده‌های کوتاه ملودیک را از تم توتی وام بگیرند و آن را بسط دهند. موومان اول کنسرتو براندنبورگ شمارهٔ ۵ اثر یوهان سباستیان باخ، نمونه‌ای عالی از به‌کارگیری فرم ریتورنلو در کنسرتو گروسو است.

کنسرتو براندنبورگ شمارهٔ ۵ در رماژور (۱۷۲۱)، اثر یوهان سباستیان باخ

باخ، با مجموعهٔ شش کنسرتوی براندنبورگ خود، نام اشراف‌زاده‌ای آلمانی را که حاکم مرزیان براندنبورگ بود، جاودانه کرده است. باخ این حاکم را در ۱۷۱۸ و هنگامی دیدار کرد که سرپرستی موسیقی را در خدمت یک حامی دیگر بر عهده داشت. حاکم، عاشق موسیقی بود و از باخ خواست تا آثاری تازه برای او تصنیف کند و بفرستد. حدود سه سال بعد باخ، شاید به امید دریافت پول یا برخورداری از لطف و حمایت او، کنسرتوهای براندنبورگ را همراه با تقدیم‌نامه‌ای متواضعانه که در مبحث قبل آن را دیدیم برایش فرستاد. (اینکه باخ در مقابل چیزی دریافت کرده یا خیر بر ما معلوم نیست). این کنسرتوها، در واقع برای ارکستر شاهزادهٔ کوتن (Prince of Cöthen) که باخ در استخدام او بود ساخته شده و به اجراء درآمده بود. در هر یک از کنسرتوها ترکیب‌هائی متفاوت و نامعمول از سازها به‌کار گرفته شده است.

کنسرتو براندنبورگ شمارهٔ ۵، ارکستر زهی و گروهی از تکنوازان شامل یک فلوت، یک ویولون و یک کلاوسن را به‌کار می‌گیرد. برای نخستین‌بار در یک کنسرتو گروسو به کلاوسن نقش تکنواز داده شده بود. در ۱۷۱۹، شاهزادهٔ کوتن یک کلاوسن تازه خریداری کرد؛ باخ که می‌خواست این ساز تازه (و نیز چیره‌دستی خود در نواختن ساز شستی‌دار) را به نمایش بگذارد، به کلاوسن نقش تکنواز دارد. بخش توتی برای ویولون‌ها، ویولاها، ویولونسل‌ها و کنترباس‌ها به نگارش درآمده است. در اجراء بخش‌های توتی، تکنواز ویولون همراه با نوازندهٔ کلاوسن (که آکوردهای بخش باسو کُنتینوئو را تدارک می‌بیند) به نواختن می‌پردازد.