موسیقی در سرزمین‌های جنوب صحرای آفریقا

قارهٔ آفریقا که بیش از سه برابر ایالات‌متحد وسعت دارد، به دو ناحیهٔ وسیع جغرافیائی قابل تقسیم است: آفریقای شمالی که دربرگیرندهٔ کشورهائی چون مراکش، الجزایر، تونس و مصر است و نیمهٔ جنوبی (واقع در جنوب صحرای مرکزی) که کشورهای غنا، نیجریه، موزامبیک، آنگولا و بسیاری از دیگر کشورها را شامل می‌شود. بیشتر جمعیت آفریقای‌شمالی مسلمان و عرب‌زبان هستند و موسیقی آنها ارتباطی نزدیک با موسیقی خاورمیانه دارد. در این مبحث، تکیه بر موسیقی سرزمین‌های جنوب صحرای آفریقا است که گاه 'آفریقای سیاه' نیز نامیده می‌شود، و به‌طور کلی واژهٔ آفریقا در این مبحث اشاره به این نواحی از آفریقا دارد.

سرزمین‌های جنوب صحرای آفریقا، که از نظر بومی و فرهنگی بسیار متنوع هستند، دربردارندهٔ اقوامی متعدد با مذاهب، آداب اجتماعی و شیوه‌های گوناگون زندگی است؛ مردمی با بیش از ۷۰۰ زبان گوناگون (بیش از آنچه در هر قارهٔ دیگری یافت می‌شود) با آنکه توسعهٔ شهرنشینی و زندگی صنعتی چهرهٔ آفریقای امروزی را دگرگون می‌سازد اما بسیاری از آفریقائی‌ها هنوز نیز پای‌بند شیوه‌های زندگی سنتی هستند. بسیاری از این مردم پیرو مذاهبی چند خدائی، ده‌نشین و متکی بر پیشه‌هائی سنتی چون کشاورزی و گله‌داری هستند.

تنوع موسیقی در سرزمین‌های جنوب صحرای آفریقا هم‌اندازهٔ تنوع اقوام ساکن در آن است. با این همه، ریتم‌های پیچیده و پُلی‌ریتم، صداهای کوبه‌ای و انواع بسیار گوناگونی از گروه‌های همنواز ویژگی اغلب گونه‌های موسیقی در فرهنگ این سرزمین‌ها، به‌شمار می‌آیند. موسیقی آوازی اغلب توسط تکخوان‌ و گروه همسرایائی که پاسخگوی ندای او هستند اجراء می‌شود. بی‌تردید، فرهنگ‌های گوناگون آفریقائی از یکدیگر تأثیر پذیرفته‌اند. برای نمونه، سبک‌های موسیقی در برخی از نواحی سرزمین‌های جنوب صحرای مرکزی، مانند غنا و شمال نیجریه، تأثیر پذیرفته از فرهنگ عرب است.

جایگاه موسیقی در جامعه

موسیقی به‌معنای واقعی کلمه در تمام جنبه‌های زندگی آفریقائی رسوخ کرده است: موسیقی برای سرگرمی، برای همراهی رقص، نمایش، آیین‌های مذهبی و مناسک جادوئی و نیز در مراسم مربوط به رخدادهائی مانند تولد، بلوغ، ازدواج و مرگ. شفادهندگان در معالجهٔ بیماران از ترانه‌ها و رقص‌هائی ویژه استفاده می‌کنند و ترانه‌هائی نیز برای همراهی کارهائی چون حفاری، آسیاب‌کردن، هیزم‌شکنی و برداشت محصول وجود دارد. مردم هنگامی‌که در دادگاه بر سر حق خود بحث و جدل می‌کنند، ترانه‌هائی به دادخواهی می‌خوانند برای ستایش رهبران، انتقاد از مسئولان و نقل و حکایت تاریخ، گونه‌های مختلفی از ترانه‌ها به‌کار می‌رود. آوازخوانی و نوازندگی چنان در تار و پود زندگی مردم تنیده شده‌اند که بسیاری از آفریقائی‌ها واژهٔ انتزاعی موسیقی را - به معنای متداول در غرب - به‌کار نمی‌برند. (گرچه واژه‌هائی برای ترانه، رقص و شعر وجود دارد).

شمار حیرت‌آوری از ترانه‌ها برای مناسبت‌هائی ویژهٔ ساخته شده‌اند. برای نمونه، در میان قوم فون (Fon) - مردمی در داهومی (Dahomey)، (در آفریقای باختری) - کودکان پس از افتادن اولین دندنانشان ترانهٔ مخصوصی می‌خوانند. قوم آکان (Akan) در غنا، ترانه‌ای آیینی دارند که برای درمان شب‌ادراری است. قوم تونسی (Tutsi)، در روآندا - شهری کوچک در شرق آفریقای مرکزی که متکی بر گله‌داری است - ترانه‌های گوناگون و فراوانی برای ستایش گاوها و ترانه‌هائی ویژهٔ زمان تغذیه و مراقبت از آنها دارند.

موسیقی عنصر اصلی بسیاری از آداب و رسوم آفریقائی است. در میان اقوام باسونگی (Basongye) در زئیر، در مراسم تشییع یک فرد برجسته، موسیقیدانی حرفه‌ای می‌بایست مرگ او را اعلام کند و او را بستاید. برخی از نوازندگان و آوازخوانان نیز نقش دلقک را بر عهده دارند و با فراهم آوردن اسباب شادی تشییع‌کنندگان سبب می‌شوند که آنان خود را از بار عواطف و هیجان‌ها سبُک کنند.

موسیقی آفریقائی ارتباطی تنگاتنگ با رقص دارد؛ موسیقی و رقص هر دو ارگان اصلی بسیاری از آداب و رسوم، مناسک و جشن‌های آفریقائی هستند. رقصندگان اغلب به‌هنگام رقص آواز می‌خوانند و یا نوعی ساز ایدیوفون را که در دست دارند یا بر خود بسته‌اند به صدا در می‌آورند.

موسیقی آفریقا با زبان نیز ارتباطی بسیار تنگاتنگ دارد. بسیاری از زبان‌های آفریقائی، 'زبان‌های صوتی' هستند؛ زبان‌هائی که در آنها معنای واژه بنا به زیر و بم خاصی که گوینده به آن می‌دهد تعیین می‌شود. یک واژهٔ معین ممکن است با زیر و بم‌های متفاوتی که به آن داده می‌شود، چهار معنای گوناگون بیابد. زبان صوتی، به‌کارگیری موسیقی را در برقراری ارتباط ممکن می‌سازد. طبال‌ها، شیپورنوازان و دیگر نوازندگان با تقلید ریتم‌ها و نوسان‌های زیر و بم واژه‌ها پیغام می‌رسانند و قصه‌گوئی می‌کنند. 'طبل‌های سخنگو' - با توانائی اجراء دو یا چند زیر و بم متفاوت - اغلب برای پیام‌رسانی به‌کار می‌روند. موسیقیدانان آفریقائی حتی می‌توانند با طبل سخنگو رخدادی را شرح دهند.

در آفریقا، اجراء موسیقی فعالیتی اجتماعی است که کم‌ و بیش همه در آن شرکت دارند. بنابراین، موسیقی به‌طور معمول خارج از خانه‌ها اجراء می‌شود - در کوچه، حیاط یا میدانگاه روستا، در مراسم و جشن‌ها، اهل فن موسیقی و دیگر مردم به‌طور خودجوش موسیقی می‌سازند و اجراء می‌کنند. در اینجا نیز مهارت‌های موسیقائی از فردی به فرد دیگر متفاوت است. برخی از موسیقیدانان بسیار ورزیده در خدمت دربارهای پادشاهی هستند تا اسباب سرگرمی حکمران را فرهم کنند و برخی دیگر نیز گمارده می‌شوند. تا ترانه‌های تمجید و ستایش را بخوانند. موسیقیدان آفریقائی به‌ازای هنرش ممکن است پول یا کالا دریافت کند. موسیقی آفریقا نیز مانند فرهنگ عامیانه و تاریخ آن، سنتی شفاهی است که سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود. در کشورهای جنوب‌ صحرای آفریقا فرهنگ نوشتاری چندان مهم نیست و به همین سبب نُت‌نگاری نیز وجود ندارد.

مبانی موسیقی آفریقائی

ریتم و کوبش

ریتم و صداهای کوبه‌ای در موسیقی آفریقا بسیار شاخص هستند. این برجستگی، نمایانگر ارتباط تنگاتنگ موسیقی و رقص در فرهنگ آفریقائی است. موسیقی آفریقائی گرایش به استفادهٔ بارز از پُلی‌ریتم‌های پیچیده دارد. به‌طور معمول، در این موسیقی الگوهای ریتمیک گوناگون و متعددی همزمان اجراء و بارها تکرار می‌شوند. هر یک از سازها ریتم خود را پی‌می‌گیرد و آکسان‌هائی پدید می‌آورد که نسبت به دیگر خط‌های اجرائی خارج شنیده می‌شود. رقصنده با هر کدام از این الگوهای ریتمیک متعدد که خود متعدد که خود انتخاب کند، می‌رقصد. برای نمونه، یکی از رقصندگان با الگوی ریتمیک زنگوله و در همان زمان رقصنده‌ای به ریتم ساز تکانشی و دیگری با ریتم طبل می‌رقصد.

سازهائی که به‌طور عمده در بیشتر همنوازی‌های کوبه‌ای به‌کار گرفته می‌شود، عبارتند از: طبل، نوعی زایلوفون و ساز تکانشی. در همنوازی کوبه‌ای‌ها، سازها با دقت تمام انتخاب می‌شوند تا از نظر رنگ صوتی و زیر و بم تضاد پدید آورند. بدن، خود نیز اغلب به‌عنوان سازی کوبه‌ای به‌کار می‌رود: صداهای حاصل از دست زدن، پا کوبیدن و ضرب‌نوازی بر ران و سینه صداهائی متداول در موسیقی آفریقائی هستند.

موسیقی آوازی

آوازخوانان آفریقائی گسترهٔ متنوعی از صداهای آوازی را به‌کار می‌گیرند. آوازخوان حتی در اجراء یک قطعه نیز ممکن است کیفیت صدایش را از حالتی فراخ و آسوده به صدائی گرفته و بسته تغییر دهد. آوازخوان گاه نجوا و زمزمه می‌کند، می‌غرد، فریاد می‌کشد و یا به تقلید صدای جانوران می‌پردازد. برای نمونه، در میان پیگمی‌ها (Pygmies) گذر سریع از صداهای پُرطنین و غنی به صداهائی تیز و کم‌حجم (فالستو) در آوازخوانی متداول است. ویژگی‌ بارز موسیقی آفریقائی بیش از همه نوعی سبک اجرائی موسوم به ندا و پاسخ است که در آن عبارت‌های تکخوان به‌طور مداوم از سوی گروه همسرایان پاسخ داده می‌شود. هنگامی‌که تکخوان پیش از پایان پاسخ همسرایان آواز را از سر می‌گیرد، صداهای آوازی به‌گونه‌ای هیجان‌انگیز با هم می‌آمیزند. آوازخوانان اغلب با اُستیناتوها (الگوهای ریتمیک تکرارشونده) که کوبه‌ای‌ها می‌نوازند همراهی می‌شوند. از دیگر ویژگی‌های موسیقی آوازی آفریقا، عبارت‌هائی کوتاه است که هر بار با کلامی متفاوت تکرار می‌شوند.

بافت‌

موسیقی در جامعه‌های آفریقائی، بر خلاف بسیاری از فرهنگ‌های غیرغربی، اغلب بافتی هوموفونیک یا پُلی‌فونیک دارد. خط‌های متعدد آوازی ممکن است همزمان ملودی یکسانی را با زیر و بم‌های متفاوت بخوانند و گاه رشته‌ای از آکوردهای موازی پدید آورند. برخی از آفریقائی‌ها نیز به اجراء موسیقی پُلی‌فونیک می‌پردازند که در آن خط‌های گوناگون ملودیک سراسر مستقل از یکدیگر هستند.