ارزشیابی بر حسب نحوه اجرا

ارزشيابى پايانى

در پايان هر دورهٔ آموزشي، لازم است ارزشيابى جامعى از ميزان آموخته‌هاى شاگردان به عمل آيد. اين نوع ارزشيابى را ارزشيابى پاياني يا ارزشيابى تراکمي (summative evaluation) گويند که ممکن است در پايان يک ترم يا يک سال تحصيلى انجام پذيرد. هدف از ارزشيابى پايانى معمولاً تعيين مقدار آموخته‌هاى شاگردان در طول يک دورهٔ آموزشى به منظور نمره دادن و صدور گواهى‌نامه يا قضاوت درباره اثربخشى کار معلم و برنامهٔ درسى يا مقايسهٔ برنامه‌هاى مختلف با يکديگر است. ارزشيابى پايانى بر خلاف ارزشيابى تکوينى که تحقق هدف‌هاى جزئى مطالب آموزشى را ارزيابى مى‌کند، معمولاً ناظر به ارزشيابى هدف‌هاى نهايى آموزشى است؛ بنابراين، از نتايج آن براى اصلاح روش تدريس معلم يا رفع اشکالات يادگيرى شاگردان چندان استفاده‌اى نمى‌توان کرد؛ زيرا اين ارزشيابى پس از پايان يافتن جريان آموزشى يا دورهٔ آموزشى صورت مى‌گيرد، ولى با اين همه از نتايج حاصل از آن مى‌توان به عنوان تجربه‌اى براى طراحى و اجراى فعاليت‌هاى آموزشى بعدى استفاده کرد.

ارزشيابى بر حسب نحوه اجرا

ارزشيابى را مى‌توان از نظر نحوهٔ اجرا به دو دستهٔ کلى تقسيم کرد: ارزشيابى انفرادى و ارزشيابى گروهي. ارزشيابى انفرادى به آن نوع ارزشيابى اطلاق مى‌شود که در آن آزمايش‌کننده و آزمايش‌شونده رو در روى هم قرار مى‌گيرند و آزمايش‌کننده ضمن راهنمايى آزمايش‌شونده، نتايج حاصل از آزمايش را يادداشت مى‌کند و با مشاهدهٔ واکنش‌هاى آزمايش‌شونده، مى‌تواند درباره او داورى کند و حتى از علت بسيارى از اشکالات بنيادى او آگاه شود. تمام آزمون‌هاى شفاهى و عملى از اين نوع ارزشيابى هستند؛ اما در ارزشيابى گروهي، آزمايش‌کننده موقعيت يکسانى را براى ارزشيابى گروه فراهم مى‌کند و پس از راهنمايى مقدماتي، ورقه‌هاى آزمون را در اختيار آنان قرار مى‌دهد و با توجه به هدف ارزشيابي، زمان لازم را براى پاسخ‌گويى تعيين مى‌کند. يکى از مزاياى اين نوع ارزشيابي، موقعيت يکسان آزمايش براى همهٔ شاگردان است. در ضمن، هزينهٔ اجراى آن کمتر و زمان ارزشيابى نيز بسيار محدودتر از ارزشيابى انفرادى است، ولى بر خلاف ارزشيابى انفرادي، مزاياى بازخوردهاى ناشى از ارتباط رو در رو را ندارد.

ارزشيابى بر حسب تفسير نتايج

ارزشيابى پيشرف تحصيلى شاگردان را بر حسب چگونگى تفسير نتايج آنها مى‌توان به دو دسته ارزشيابى معيارى (criterion referenced evaluation) و ارزشيابى هنجارى (norm referenced evaluation) تقسيم کرد. در ارزشيابى معياري، آزمون‌ها بر اساس ملاک و معيار مطلق تهيه مى‌شوند، در حالى که در ارزشيابى هنجاري، آزمون‌ها را بر مبناى ملاک و معيار نسبى آماده مى‌کنند. در استفاده از معيار مطلق، پيشرفت شاگرد با توجه به آنچه آموزش داده شده است، ارزشيابى مى‌شود؛ به سخن ديگر، اگر عملکرد فرد را در يک آزمون در مقايسه با نوعى معيار از پيش تعيين شده تفسير کنيم، به آن ارزشيابى معيارى يا ارزشيابى ملاکى مى‌گويند. گذراندن موفقيت‌آميز آزمون‌هايى که متکى بر معيار مطلق هستند مستلزم يادگيرى هدف‌هاى آموزشى در سطحى است که معلم تعيين مى‌کند. اين نوع ارزشيابى مشخص مى‌کند که آيا شاگردان هدف‌هاى تعيين شده را به ميزان دلخواه آموخته‌اند يانه؛ مثلاً معلم زبان با توجه به هدف درس، آزمونى مرکب از ۱۰۰ پرسش تهيه مى‌کند و معيار پذيرش را پاسخ دادن صحيح به ۹۰ پرسش تعيين مى‌کند. به اين ترتيب، فقط شاگردانى مى‌توانند قبول شوند که به ۹۰ سؤال يا بيشتر پاسخ درست داده باشند. ارزشيابى تشخيصى مربوط به يادگيرى مهارت‌ها است و بيشتر ارزشيابى‌هاى پايانى از اين نوع ارزشيابى هستند.

در مقابل، ارزشيابى هنجارى عملکرد يا پيشرفت شاگرد را با هدف آموزشى يا معيارى از پيش تعيين شده مى‌سنجد، بلکه عملکرد يا پيشرفت شاگرد را با هدف آموزشى يا معيارى از پيش تعيين شده نمى‌سنجد، بلکه عملکرد او را با عملکرد گروهى از شاگردان مقايسه مى‌کند. با استفاده از ارزشيابى هنجاري، مى‌توان تعيين کرد که پيشرفت يک شاگرد نسبت به پيشرفت شاگردان ديگر چه وضعيتى دارد، اما نمى‌توان مشخص کرد که پيشرفت شاگرد نسبت به هدف‌هاى آموزشى يا مطالب آموزش داده شده چگونه است. در اين نوع ارزشيابي، معيار مطرح نيست، بلکه شاگردان به ترتيبِ نمره‌هايى که به دست آورده‌اند - از نمرهٔ زياد به نمرهٔ کم - رديف مى‌شوند و نمرهٔ هر شاگرد با توجه به ميانگين نمره‌هاى کلاس يا گروه سنى مربوط مقايسه مى‌شود. در اين نوع ارزشيابي، هدف عمده اين است که تعيين کنيم فراگير نسبت به شاگردان ديگر چه وضعى دارد، در حالى که در ارزشيابى معيارى منظور اين است که بدانيم شاگرد چه مقدار از آنچه را قرار بوده بياموزد، آموخته است يا تا چه حد قادر به اداى وظيفه‌اى است که به او محول شده است. آزمون‌هاى ورودى دانشگاه معمولاً از نوع ارزشيابى هنجارى هستند.