واژهٔ رشد (Growth) به افزايش ابعاد فيزيکى بدن گفته مى‌شود. رشد کودک را با وزن (بر حسب کيلوگرم) و قد (بر حسب سانتى‌متر) تعيين مى‌کنند. واژهٔ تکامل (Development) به افزايش مهارت‌ها و اَعمال اطلاق مى‌شود. رشد و تکامل از آن‌رو با هم در نظر گرفته مى‌شوند که کودک رشد و تکامل را با هم مى‌يابد. رشد و تکامل نه تنها حاکى از جنبه‌هاى بدني، بلکه شامل جنبه‌هاى هوشي، عاطفى و اجتماعى هم هست. داده‌هاى مربوط به رشد و تکامل نشان‌گرهائى جامع و داراى ويژگى و حساسيت کافى براى تعيين سلامت کودک پيش و پس از زايمان مى‌باشند.
بررسى و کاوش در موضوع بسيار مهم رشد و تکامل کودک بيرون از حيطهٔ اين مبحث است و تنها مى‌توان با نگاهى گذرا به برخى از عوامل مهم‌تر و مؤثر بر آن اکتفا کرد؛ فشرده‌اى از اين عوامل عبارتند از:
- صفات ارثى ژنتيک: عوامل زاگ‌شناختى بر رشد و تکامل و به ويژه بر قد، وزن، تکامل عقلى و اجتماعي، و شخصيت تأثير مى‌گذارند.
- تغذيه: وضع تغذيه پيش از زايمان و پس از آن بر رشد و تکامل اثر مى‌گذارد و در واقع ميزان تأخير رشد يک نشانهٔ سوءتغذيه است. هنگامى که وضع خوراک کودک بهبود يابد وزن و قد او شروع به رشد مى‌کند.
- سن: ميزان رشد در زندگى جنينى از هر زمان ديگر بيشتر است. در درجهٔ بعد سال اول زندگى است، و سپس به هنگام بلوغ ميزان رشد افزايش مى‌يابد. در دوره‌هاى ديگر رشد کندتر است.
- جنس: در حدود ده تا يازده سالگى قد و وزن دختران ناگهان افزايش مى‌يابد. اين رشد مربوط به دوران بلوغ است. در پسران رشد ناگهانى کمى ديرتر يعنى در دوازده تا سيزده سالگى است.
- محيط فيزيکي: برخوردارى از نور آفتاب، مسکن خوب، روشنائى و تهويه هم بر رشد و تکامل اثر مى‌گذارند.
- عوامل روان‌شناختي: عشق، تمايل به مراقبت و روابط مناسب بين والدين و کودک بر تکامل اجتماعي، عاطفى و هوشى کودکان تأثير دارد.
- آلودگى به عفونت‌ها و انگل‌ها: بعضى عفونت‌هاى مادر در دوران باردارى (مانند سرخجه و سِفليس) بر رشد درون زهدانيِ جنين اثر مى‌گذارند. عفونت‌هاى پس از زايمان (مانند اسهال و سرخک) رشد و تکامل کودک را به‌خصوص اگر سوءتغذيه هم در کار باشد، کند مى‌کنند. انگل‌هاى روده‌اى (مانند کرم‌هاى گرد) با خوردن مقدار قابل‌ملاحظه‌اى از مواد غذائى کودک مانع رشد و تکامل او مى‌شوند.
- عوامل اقتصادي: استاندارد زندگى خانواده يک عامل مهم است. کودکان خانواده‌هاى مرفّه وزن و قد بيشترى دارند. عوامل اقتصادى با استاندارد زندگى و وضع خوراک مردم پيوستگى دارند.
- عوامل ديگر: اين عوامل عبارتند از: مرتبهٔ تولد کودک، فاصلهٔ بين تولد کودکان، وزن به هنگام زايمان در تولدهاى تکى يا چندقلوزائى سطح آموزش مادران و پدران و ...
خلاصه آن که کودکيِ عادى گواه و نشانه‌هاى رشد و تکامل مناسب بدني، عقلى و عاطفى است و براى آنکه زندگى در بزرگسالى خوب باشد يک پيش‌نياز ضرورى است. بررسى تکامل عادى و عوامل تعيين‌کنندهٔ آن پايهٔ آموزش‌هاى طب کودکان است.
رشد و تکامل فيزيکى در کودکان
- وزن:
وزن يک شاخص مهم رشد و تکامل بدنى است، کودکانى که از مادرانى زاده شوند که وضع تغذيه آنها خوب باشد در حدود ۳۲۰۰ گرم وزن دارند ولى در آنها که مادران فقير داشته‌اند وزن هنگام تولد نزديک به ۲۸۰۰ گرم و حتى کمتر بوده است. هر کودکى به‌طور معمول در پنج ماهگى وزن آن دو برابر و در يک سالگى ۳ برابر وزن زمان تولد خود را دارد.
در پايان دومين سال تولد وزن کودک چهار برابر مى‌شود و پس از آن افزايش وزن آن به‌طور ثابت تا زمان رشد ناگهانى زمان بلوغ ۲۲۵۰ تا ۲۷۵۰ گرم در هر سال است.
در سن ده تا يازده سالگى در دختران، و دوازده تا سيزده سالگى در پسران وزن به‌طور ناگهانى افزايش مى‌يابد و در هر دو جنس نزديک به دو سال جهش وزنى به درازا مى‌کشد و در اين دوران پسران نزديک به بيست کيلوگرم و دختران نزديک به شانزده کيلوگرم اضافه وزن مى‌يابند.
- قد:
در نخستين سال زندگى قد کودک نزديک به پنجاه درصد (از پنجاه سانتى‌متر به هفتاد و پنج سانتى‌متر) افزايش مى‌يابد و در سال دوم هم دوازده تا سيزده سانتى‌متر بر قد افزوده مى‌شود. از آن پس رشد قد تا زمان بلوغ به ميزان پنج تا شش سانتى‌متر در سال اضافه مى‌شود.
در دوران رشد جهشى پسران چيزى نزديک به بيست سانتى‌متر و دختران نزديک به شانزده سانتى‌متر بر قد آنها افزوده مى‌شود. پس از دوران جهش زمان بلوغ، ميزان رشد به‌سرعت کم مى‌شود. اين ارقام از ادارهٔ بهداشت عمومى ايالات‌متحده، مديريت اجرائى منابع بهداشت - انجمن ملى آمار بهداشتى گرفته شده است. شرح کامل دربارهٔ وزن به‌ازاء سن، قد به ازاء سن و وزن به‌ازاء قد در نشريهٔ (WHO -۱۹۸۳) درج شده است.
- دور سر و دور سينه:
هنگام تولد دور سر بيشتر از دور سينه است. در يک کودک پسر در آمريکا دور سينه در حدود نه ماهگى بيش از دور سر است. ولى در کودکان هندى برعکس شدن دور سر و سينه در حدود دو سالگى روى مى‌دهد. اين موضوع به تأخير رشد کودکان هندى به‌علت شيوع گستردهٔ سوءتغذيه نسبت داده شده است.
مراحل تکامل کودک
هر مرحلهٔ تکامل کودک عبارت است از يک نقطهٔ عطف و تحول در رشد و تکامل او، و اين تحول‌ها را با توجه به کسب مهارت‌هاى تازه يا عمل تازه تعيين مى‌کنند و نه تنها شامل رشد بدنى است، بلکه تکامل عقلى و اجتماعى را هم در بر مى‌گيرد. نشانه‌هاى پذيرفته شدهٔ مراحل تکاملى کودک در جدول زير نشان داده شده است:
جدول مراحل تکامل کودک
سن
تکامل حرکتي
تکامل کلامي
تکامل تطبيق
تکامل شخصى - اجتماعي
۸ - ۶ هفته
--
--
--
به مادر نگاه مى‌کند و لبخند مى‌زند.
سه ماهگى
سر خود را راست نگاه مى‌دارد.
--
--
--
۵ - ۴ ماهگى
--
گوش فرا مى‌دهد
سعى مى‌کند به اشياء دست يابد.
مادر خود را مى‌شناسد.
۸ - ۶ ماهگى
بدون کمک مى‌نشيند.
سر و صدا را مى‌آزمايد.
اشياء را از اين دست به آن دست مى‌کند.
از قايم باشک لذت مى‌برد.
۱۰ - ۹ ماهگى
سينه‌خيز مى‌رود.
صداهاى بيشترى از خود در مى‌آورد.
اشياء را رها مى‌کند.
از بيگانه‌ها مشکوک مى‌شود.
۱۱ - ۱۰ ماهگى
بدون کمک مى‌ايستد.
نخستين کلمات را بر زبان مى‌آورد.
--
--
۱۴ - ۱۲ ماهگى
با پاهاى گشاد راه مى‌رود.
--
چيزى مى‌سازد.
--
۱۲ - ۱۸ ماهگي
کم‌کم با پاهاى عادى راه مى‌رود يا مى‌دهد.
کلمات را به‌هم وصل مى‌کند.
شروع به جست‌وجو مى‌کند.
--
۲۴ ماهگى
مى‌دود.
جملات کوتاه بر زبان مى‌آورد.
--
روزها خود را خيس نمى‌کند.
نقاط عطف مراحل تکاملى تقريبى است و براى سنجش هر کودک بايد همهٔ انواع نشانه‌هاى رشد، تکامل و رفتار در نظر گرفته شوند.
