موقعیت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و استراتژیک

استان خراسان به علت مجاورت با دو تمدن بزرگ هند و چين و انتقال جريانات مذهبى اين دو تمدن بزرگ تحت تأثير قرار گرفته به‌عنوان مثال مى‌توان از دين بودا، فردک، بهاء فريد در خراسان نام برد. ولى مهم‌ترين مذهب در خراسان مذهب تشيع مى‌باشد که از ديرباز در خراسان مورد حمايت عموم مردم قرار گرفته است. به‌عنوان مثال با ورود امام رضا به خراسان و استقبال فراوان مردم شهرهاى مرو و نيشابور و ديگر نقاط و شورش‌هاى علويان در شمال و شمال شرقى ايران به‌خصوص در زمان هارون‌الرشيد که مأموران را وادار کرد که با امام هشتم شيعيان از در سازگارى در آيد ولايتعهدى را به رهبر جناح مخالف تفويض نمايد نشانه بارز قدرت و نفوذ تشيع در خراسان قرن دوم و سوم است. به علت کثرت تکميل و ترميمى فضاهاى آستان قدس و مقام امامت پرداختند.

سرزمين پهناور خراسان، سکونت‌گاه اقوام و مردمان گوناگون با لهجه‌ها و زبان‌هاى متفاوت بوده است. از نظر پراکندگى گويش‌ها، نواحى مرکزى و جنوبى به زبان فارسى تکلم مى‌کنند و گويش آنها محلى مى‌باشد. مانند نيشابورى‌ها، تربت حيدريه‌ها و مشهدى‌ها. در نواحى شمالى زبان کردى نيز رايج است زبان ترکى و عربى نيز به‌طور پراکنده رايج است.

از اقوام گوناگون که به اين منطقه مهاجرت نموده‌اند مى‌توان از اقوام زير نام برد:

۱. گرايلى‌ها، ۲.شاملو‌ها، ۳. ترکمن‌ها، ۴. ايل زند، ۵. ازبک‌ها

استان خراسان به علت وسعت و تنوع آن داراى هنرهاى تزئينى و صنايع دستى فراوان و متنوع مى‌باشد. از جمله آنها قالى خراسان مى‌باشد که داراى شهرت فراوان مى‌باشد و قالى‌هاى بلوچى و ترکمن و مشهدي، بيرجندى و کاشمرى سبزوارى به نام مى‌باشند.

علاوه بر قالي، سنگ فيروزه، سنگ پازر، صنايع سنگي، کاشيکاري، معرق‌سازي، مقرنس‌‌کاري، قلاب دوزى و هنرهاى تزئينى برروى پارچه نام برد.

ويژگى‌هاى جمعيتى و نحوه توزيع جمعيت در منطقه

با قبول اثر متقابل شهرستان سرخس با استان خراسان، اين استان به‌عنوان منطقه در اين طرح مطالعه شده است، جمعيت آن طبق آمارگيرى سال ۱۳۷۰ مرکز آمار ايران بالغ بر ۶ ميليون نفر بوده است که حدود ۱۱ درصد جمعيت کشور را شامل مى‌شود. با گذشت زمان سهم جمعيت استان از جمعيت کشور بيشتر شده است که نشانه تمرکز بيشتر جمعيت در آن است. با توجه به اينکه مساحت استان حدود ۱۹ درصد مساحت کشور است مى‌توان گفت تراکم نسبى جمعيت به سطح ملى پائين‌تر است (۱۹ نفر در مقايسه با ۳۴ نفر در هر کيلومتر مربع) با گذشت زمان سرعت تغييرات تراکم در اين استان بيش از کشور بوده است که به نوعى تائيدى بر تمرکز بيشتر جمعيت در آن است توزيع جمعيت در همه قسمت‌هاى استان يکسان نيست. تمرکز جمعيت در ناحيه شمالى بيش از جنوبى آن است. يک نگاه کلى به توزيع فضائى جمعيت در سطح استان نشان مى‌دهد که با حرکت از سمت جنوب و جنوب غربى به سمت شمال و شمال غربى تراکم جمعيت بيشتر مى‌شود. شهرستان مشهد با رقمى نزديک به ۳۷ درصد از جمعيت استان پرجمعيت‌ترين شهرستان طبس يا کمتراز يک درصد از جمعيت آن کم جمعيت‌ترين آنها است.

حدود نيمى از جمعيت استان (۵۱ درصد) در نقاط شهرى و بقيه در روستاهاى آن زندگى مى‌کنند. گرچه ميزان شهرنشينى در آن نسبت به کل کشور کمتر است ولى سرعت افزايش شهرنشينى در آن طى دوره ۳۵ ساله ۷۰ - ۱۳۵۵ بيش از کل کشور است. (۶۱۴ درصد نسبت به ۴۳۵ درصد)

شهرستان مشهد با ميزان شهرنشينى نزديک به ۸۲ درصد بالاترين ميزان شهرنشينى و نهبندان با ۱۵ درصد جمعيت شهرنشينى کمترين ميزان شهرنشينى را در بين شهرستان‌هاى استان داشته است.

شهرستان سرخس يکى از چهار شهرستان جديدى است که فاصله سال‌هاى ۷۰ - ۱۳۶۵ از تقسيم شهرستان مشهد به‌وجود آمده اين شهرستان با جمعيتى حدود ۶۰ هزار نفر بعد از شهرستان طبس کم جمعيت‌ترين شهرستان استان است که تنها يک درصد جمعيت آن در خود جاى داده است. ميزان شهرنشينى در آن ۳۷ درصد است که از اين نظر در مرتبه هفتم در بين شهرستان‌هاى استان قرار دارد.