۹۷۵ م. کتابخانه اسلامی فاطمیان در قاهره

۹۱۳ م. مهم‌ترين خوش‌نويسان قرآن

تا قرن هشتم ميلادى بيشتر ابيات شعرى و داستانى و حتى دستاوردهاى علمى از طريق شفاهى ميان مردم رد و بدل مى‌شد. با اين حال، در خود قرآن به اندازه کافى اطلاعات وجود دارد.

عرب‌ها پيش از ظهور اسلام براى تدوين تجارى و ادارى و غيره از پوست و ديگر مواد نوشتارى استفاده مى‌کرده‌اند. با توليد کاغذ دوران زرين کتاب اسلامى آغاز شد؛ چه، شمار کتاب‌هاى خطى افزايش چشمگيرى يافت و رقابت بر سر به ‌دست آوردن کتاب‌هاى گران‌قيمت، خلفاء، وزراء و ثروتمندان را فرا گرفت. خطاطان در همه جا جستجو مى‌شدند و از آنها قدردانى به عمل مى‌آمد. خطاطان بزرگ غرق در سفارش کتاب و هداياى ارزشمند شدند. بسيارى از آنان در کتابخانه‌ها کار مى‌کردند و براى اين مراکز از کتاب‌ها رونوشت برمى‌داشتند. خوش‌نويسان بزرگ در کاخ‌هاى خلفاء به سر مى‌بردند و نسخه‌هاى گران‌قيمت را براى کتابخانه‌هاى شخصى آنان رونويسى مى‌کردند. در کنار اينها خوش‌نويسانى بودند که از اين راه زندگى خود را مى‌گذراندند.

به ‌عبارت ديگر، برحسب تقاضا کار مى‌کردند. در ميان اين خوش‌نويسان کسانى که قرآن را استنساخ مى‌کردند مانند ابن‌مکلّا در (۸۸۶ - ۹۴۰) و ابن‌بوّاب (۱۰۲۲ - ۱۰۳۲) شهرت ويژه‌اى يافتند، آنان در طول حيات خود حدود پانصد نسخه قرآن نوشتند.

۹۳۲ م. شکوفائى چاپ مهرى چين با قالب‌هاى چوبين

بعد از فروپاشى خاندان تانگ، در چين و در همين دوره آکنده از آشوب‌هاى اجتماعى وزير کوشا و پرتلاش 'فنگ تائو' (Feng Tao) (۹۳۲- ۹۵۳) ظهور کرد و تصميم گرفت آثار نويسندگان کلاسيک نُه‌گانه را چاپ نمايد. بدين‌سان، مهم‌ترين دوره در پيشرفت چاپ به ‌وسيله قالب‌هاى چوبين در چين آغاز شد و فنگ تائوبه سبب اين طرح بزرگ تا آن‌جا آوازه يافت که تاريخ‌هاى گذشته، اختراع چاپ را به‌ نام او پيوند زدند. او کميته‌اى از بهترين کارشناسان عضو آکادمى ملى تشکيل داد و اين آکادمى بيست و يک سال صرف تهيه اين چاپ مصحح و تحقيقى کرد. فنگ تائو دستور داد بهترين خطاطان و هنرمندان را به منظور تهيه نسخه‌هاى چوبين لازم براى چاپ بسيج کنند و رياست اين طرح را به تين‌مين مدير آکادمى سپرد وى در سال ۹۵۳ پايان کار چاپ تحقيقى يک صد و سى جلدى متون نويسندگان نه‌گانه کلاسيک، به همراه شروح و تفاسير مناسب آنها را به آگاهى امپراتور رساند. کارى که فنگ تائو کرد بسيار ارزشند بود زيرا او چاپ به‌ وسيله قالب‌هاى چوبى را که تا آن زمان مهارت فردى و حرفه‌اى پاره‌اى از اشخاص بود به‌ صورت کارى حکومتى درآورد. اين طرح در واقع نشانه آغاز بزرگ‌ترين شکوفائى چاپ مهرى در چين در روزگار دودمان سونگ Sung ۹۶۰ - ۱۲۸۰ بود.

۹۶۱ م. کتابخانه شاپوربن اردشير

يکى از محلات بسيار بزرگ و پرجمعيت بغداد که در وسط شهر قرار گرفته به‌نام الکرخ معروف است اين محل در گذشته يک مرکز مهم فرهنگى به شمار مى‌رفت. در قرن چهارم هجرى مقام نخست را در جذب دانشمندان از همه کشورها به خود اختصاص داده بود. شاپور يا سابور که چندين نوبت وزارت بهاءالدوله از آل‌بويه را بر عهده داشت، به سبب نخستين شغل خود به‌ عنوان کاتب، فرهنگى نسبتاً غنى داشت. او دانشمندان را گرامى مى‌داشت و دختر خود را به همسرى بزرگ‌ترين دانشمند شيعى آن زمان، شريف رضى درآورد.

وى اصلاً ايرانى و شيعه مذهب بود. در سال ۳۸۱ هجرى ساختمانى با سنگ مرمر نوسازى کرد و اين محل را دارالعلم ناميد و نفيس‌ترين کتاب‌ها را به آن محل منتقل کرد. کتاب‌هاى مزبور بالغ بر ۱۰۴۰۰ جلد مى‌شد. آخرين کتابدار اين کتابخانه ابونصر محمدبن احمدبن طاهربن حمد، اهل کرخ بود. دارالعلم در سال ۱۰۵۹ دچار آتش‌سوزى شد و از بين رفت.

۹۷۵ م. کتابخانه اسلامى فاطميان در قاهره

حکم ششمين خليفه مصر در سال ۳۹۵ هجرى در قاهره مؤسسه‌اى به ‌نام دارالعلم ايجاد کرد. در اين مؤسسه کتابخانه معظمى به‌ نام دارالحکمه تشکيل داد و سالى ۲۵۷۰ دينار طلا براى هزينه آنها مقرر ساخت. قصد وى از اين کار رسميت دادن تشيع در مصر بود. در دارالحکمه گنجينه‌اى بى‌نظير از نفايس کتب وجود داشت و کتب متنوع و از هر باب و علمى از نحو، حرف، لغت و حديث، تاريخ، سيرت، ملوک، نجوم، علوم غريبه، شيمى کيميا کتب فقه مذاهب در آنجا موجود بوده است. اين کتابخانه داراى ۱،۶۰۰،۰۰۰ جلد کتاب بود. در شورش ترکان قصر خليفه را با کتابخانه نفيس آن آتش زدند و ناصرالدوله را کشتند، ترکى را به ‌نام ايلدگز به ‌جاى او قرار دادند. در ۴۶۵هجرى قبل از آتش‌سوزى کتابخانه عمده کتب آن منتقل شده بود و سرانجام اين کتاب‌ها به تاراج رفت. بخشى از کتاب‌ها به ‌دست کنيزکان نابود گرديد. قسمت مهمى از کتاب‌ها به هنگام انتقال به اسکندريه در آب غرق شد. باقى‌مانده کتب در قصر پس از استيلاء صلاح‌الدين ايوبى به فروش رفت. اين کتابخانه تا سال ۱۱۱۹ برقرار بوده و در مدت ۱۷۲ سال شهرت و رواج بسيارى در تاريخ اسلام کسب کرد.