۹۸۷ م. الفهرست

۹۸۳ م. دايرةالمعارف شفا، قانون، دانش‌نامه علائي

کتاب‌هائى چون شفا، دانش‌نامه علائي، در حکم دايرةالمعارف هستند. شفا (۴۱۰هـ.ق.) مهم‌ترين و مفصل‌ترين تأليف شيخ الرئيس ابوعلى‌سينا است. اين کتاب شامل چهار بخش است. منطق، طبيعيات، رياضيات و الهيات. ابن‌سينا الهيات را در مدت ۲۰ روز بدون مراجعه به کتابى نوشت و شايد به جهت همين دسترسى نداشتن به منابع اين قسمت مختصر شده است. کتاب شفا نماينده اوج فلسفه ‌مشائى در اسلام است و علاوه‌ بر مشرق‌زمين بخصوص کشورهاى اسلامى در افکار فلاسفه مدرسى وسطى در اروپا از قبيل راجر بيکن، قديس اکبر تووس کبير و قديس توماس آکونياس تأثير گذاشته است. اثر ديگر ابن‌سينا قانون يا کتاب القانون فى‌الطب به زبان عريى است. اين کتاب دايرةالمعارف عظيمى است مشتمل به حدود يک ميليون کلمه. قانون يکى از مهم‌ترين و بزرگ‌ترين کتاب‌هاى طبى قرون وسطى به حساب مى‌آيد. قانون بر کتاب حاوى رازى و کتاب طب ملکى اهوازى حتى بر آثار جالينوس تفوق يافت و مدت شش قرن همه کتاب‌هاى طب تحت‌الشعاع آن بود. قانون شامل پنج کتاب است و هر يک به چندين فن تقسيم شده است. کتاب اول در امور کلى طب، کتاب دوم در ادويه مفرده، کتاب سوم در امراض برويه‌اى که بر اعضاء بدن از سر تا پا واقع مى‌شود، کتاب چهارم در امراض جزويه‌اى که مختص عضوى نيستند، کتاب پنجم در ادويه مرکبه قرابادين اثر ديگر اين‌سينا که مى‌توان آن را دايرةالمعارف به حساب آورد. دانش‌نامه علائى به فارسي، در منطق و حکمت.

ابن‌سينا نوشتن اين اثر را به خواهش علاء‌الدوله کاکويه آغاز کرد. ابن‌سينا خود در متن‌ نامى براى آن ذکر نکرده است، اما شاگرد و نديم وى ابوعبيد عبدالواحدابن محمد جوزجاني، شهمردان بن‌ابى‌الخير رازى و ديگران از اين کتاب به ‌نام دانش‌نامه علائى ياد کرده‌اند. ابن‌سينا در مقدمه تاب مى‌نويسد: کتابى تصنيف کنم به پارسى درى که اندر وى اصل‌ها و نکت‌ها پنج علم از علماء حکمت پيشنگان گرد آورم، به غايت اختصار؛ يکى علم منطق که وى علم ترازو است، دوم علم طبيعيات، سوم علم هيئت، چهارم علم موسيقى و پنجم علم آنچه بيرون از طبيعت است. ولى جز به تأليف قسمت منطق و طبيعيات و الهيات توفيق نيافت، و باقى کتاب را بعد از او شاگرد وى جوزجانى با ترجمه کردن از آثار مختلف ابوعلى‌سينا بر عهده گرفت. به موجب قول جوزجاني، اين کتاب را ابوعلى‌سينا در اصفهان تأليف کرده است.

طبيعيات و الهيات شفا در سال ۱۳۰۵هجرى در تهران در دو جلد با حواشى چاپ سنگى شده است. متن کامل شفا با تصحيح انتقادى در ميان سال‌هاى ۱۹۲۵ - ۱۹۸۰ به‌طور کامل در قاهره به چاپ رسيد. در ايران کتاب منطق‌ و الهيات و طبيعيات به ‌نام حکمت‌العلائى در سال ۱۳۰۹هـ.ق. در حيدرآباد دکن و قسمت منطق و الهيات آن در سال ۱۳۱۵هـ.ش. در تهران و مجموع منطق و الهيات و طبيعيات آن در سه مجلد به مناسبت جشن هزار ساله ابن‌سينا در سال ۳۱ - ۱۳۳۰هـ.ش. در تهران به چاپ رسيده و ترجمه فرانسوى کتاب در دو جلد در سال ۱۹۵۵- ۱۹۵۸ در اروپا چاپ شد.

۹۸۷ م. الفهرست

افتخار پيشگامى کارسترگ از آن 'محمدبن اسحاق النديم' است. او در بغداد متولد شد و در قسطنطنيه زندگى کرد. او در سال ۹۸۷ کتاب نامدار خود را 'الفهرست' که 'فهوس العلوم و فوز العلوم' ناميده شده است نگاشت. در اين کتاب افزون بر ثبت زندگى دانشوران مسلمان و فهرست آثار ايشان، از بيست علم و فن نيز نام برده شده است. و در آن تمام نوشته‌هاى عربى به‌ اضافه نوشته‌هاى ديگر فلسفى را که به عربى ترجمه شده بود آورد. اين فهرستى است از کتب همه ملت‌ها، از عرب و عجم، که در رشته‌هاى گوناگون علمى به زبان عرب‌ها نوشته شده موجود هستند. با تاريخچه‌اى از مصنفان و طبقات مؤلفان آنها، نسبت آنها، تاريخ ولادت، اندازه عمر، زمان مرگ، زادگاه، محاسن و معايب از آغاز پيدايش هر علمى تا روزگار ما. جالب توجه آنکه ابن‌النديم از مجموعه‌داران کتاب روزگار و کتابخانه‌هاى آنها اطلاعات خوبى را به ‌دست مى‌دهد. در سده يازدهم ميلادى کتاب‌هاى مشابهى به نگارش درآمدند اما هيچ‌کدام از آنها به پاى الفهرست ابن‌نديم نمى‌رسند.