|
|
| اين دوره با فروپاشى پادشاهى هخامنشى آغاز و با ظهور اسلام پايان مى‌پذيرد و اصطلاحاً در تاريخ زبان و ادب فارسى به دورهٔ ميانه شهرت دارد که از دوره‌هاى مهم زبان و ادب فارسى به‌شمار مى‌رود. اين دورهٔ هزارساله شامل دوران حکومت دو سلسله پادشاهى اشکان و ساسانى در ايران است.
|
|
| خط‌هائى که در نوشته‌هاى کتيبه‌اى دورهٔ ميانهٔ فارسى به‌کار رفته‌اند، به‌گونه‌اى از خط آرامى امپراتورى گرفته شده‌اند. پس از سقوط هخامنشيان، زبان آرامى همچنان به‌کار مى‌رفت. پس از آنکه خط آرامى کم‌کم متروک شد، به‌جاى آن نوشتن به زبان‌هاى محلى فارسى ميانه، پهلوى اشکاني، سغدى و خوارزمى و به قلم‌هاى مختلف از خط آرامى آغاز شد.
|
|
| در آثار به‌جاى مانده از زبان پارتي، خطى به‌کار رفته که شبيه خط سنگ‌نبشته‌هاى پارتى است و در اصطلاح 'خط پارتى کتيبه‌اي' گفته مى‌شود. آثار زبان فارسى ميانه به‌دو خط نوشته شده‌اند: فارسى ميانه کتيبه‌اى و فارسى ميانهٔ کتابى که هر دو خط از راست به چپ به‌صورت افقى نوشته مى‌شوند. کتيبه‌هاى دورهٔ ميانه از مهم‌ترين اسناد بازمانده ايرانى هستند که دربارهٔ تاريخ، سياست و اجتماعي، آگاهى‌هائى را در اختيار قرار مى‌دهند.
|
|
|
|
| کتيبه‌هاى پارتى همگى به خط کتيبه‌اى نوشته شده و بسيارى از آنها را پادشاهان ساسانى نوشته‌اند.
|
|
|
|
|
| بر سنگ آرامگاهى در شوش در ناحيهٔ 'تنگ سروک' در نزديکى بهبهان سنگ‌نبشتهٔ شوش قرار دارد که تاريخ آن ۲۱۵ م است. چند سنگ‌نبشته کوچک در کال جنگال در کوه ريچ نزديک شهرستان بيرجند پيدا شده است. چند سنگ‌نبشته نيز در ۲۹ کيلومترى جنوب شرقى بيرجند به‌نام سنگ‌نبشته‌هاى لاخ‌مزار پيدا شده است که همگى آسيب ديده‌اند.
|
|
| همچنين سفالينه‌هائى از شهر نسا به‌دست آمده که حدود دو هزار عدد است و تاريخ آنها سدهٔ نخستين پيش از ميلاد مى‌باشد. بر روى اين سفالينه‌ها نوشته‌هائى به زبان‌هاى پارتى و آرامى به‌کار رفته است در جنوب ترکمنستان اسنادى به‌دست آمده که در حدود فاصله زمانى سدهٔ اول پيش از ميلاد و سده‌هاى سوم و چهارم ميلادى نوشته شده‌اند. چند سند نيز در اورامان کردستان متعلق به اين دوران به‌دست آمده و مجسمه‌اى از هرکول از جنس برنز در عراق با کتيبه‌اى به زبان‌هاى پارتى و يونانى بر آن از يافته‌هاى دوران پارتى است.
|
|
| يکى ديگر از منابع نوشته‌هاى پارتى سکه‌هاى اين دوران است و از حدود نيمهٔ سدهٔ اول ميلادى از زمان بلدش يکم زبان و خط پارتى بر رى سکه‌ها به‌کار رفته است.
|
|
| در ناحيهٔ دورا اورويوس در کنار رود فرات (در محل صالحيه کنونى در روسيه) نوشته‌هائى به زبان پارتى و فارسى ميانه بر ديوارها، سفال و پوست به‌دست آمد. بيشتر نوشته‌ها برابر سال‌هاى ۲۵۳ يا ۲۵۶ ميلادى است.
|
|
|
|
| سنگ‌نبشته‌هاى شاهان ساسانى تا زمانى مرسي، بيشتر به زبان‌هاى پارتي، فارسى ميانه و يونانى هستند؛ اما نوشته‌هاى درباريان و فرمانروايان به فارسى ميانه است. از سنگ‌نبشته‌هاى شاهان ساسانى مى‌توان به سنگ‌نبشتهٔ اردشير بابکان و اورمزد در نقش رستم، سنگ‌نبشتهٔ شاپور يکم در حاجى‌آباد، سنگ‌نبشتهٔ شاپور در کعبه زردشت، سنگ نبشتهٔ شاپور در نقش رجب، سنگ‌نبشتهٔ شاپور دوم و سوم در تاق‌بستان اشاره کرد.
|
|
| سنگ‌نبشته‌هاى رجال و درباريان که شمار مشخصى ندارد بيشتر براى بيان رويدادى و به‌روال سنگ‌نبشته‌هاى شاهان نوشته شده است؛ از جمله مهم‌ترين آنها، سنگ‌نبشته‌هاى کردير، در جنوب کازرون، در نقش رستم، در کعبه زردشت و در نقش رجب؛ سنگ‌نبشتهٔ شاپور سکانشاه در تخت جمشيد مى‌باشد.
|
|
|
|
|
| در بيرون از مرزهاى کنونى ايران نيز کتيبه‌هاى ساسانى يافت شده است؛ ازجمله مهم‌ترين آنها کتيبه‌هاى در بند قفقاز، کتيبه‌هاى قره‌تپه در جنوب شرقى ازبکستان؛ سنگ‌نبشتهٔ پهلوى شيان چين؛ سنگ‌نبشته‌هاى غارهاى کانهرى در غارهاى بودائى کانهرى نزديک بمبئى و ... .
|
|
| در دورا اروپوس نيز آثارى بر ديوار، سفال و پوست به‌خط فارسى ميانه به‌دست آمده است. سکه‌هاى دورهٔ ساساني، با نوشته‌هائى به خط فارسى ميانه از جمله نوشته‌هاى اين دوره است. بر روى سکه‌ها نيم‌رخ راست پادشاه و بر پشت آن آتش‌دانى است با آتش نمايان در آن.
|
|
| شمارى از مهرهاى دورهٔ ساسانى نيز از سنگ‌هاى قيمتى به‌دست آمده که برخى داراى نقش‌هاى گوناگون و برخى نيز داراى نوشته است.
|
|
| تعدادى سفال نوشته از ورامين، نزديک تهران، قصرابونصر، نزديک شيراز و بخش‌هائى از جنوب ترکمنستان با نوشته‌هائى به‌خط فارسى ميانه به‌دست آمده است. نوشته‌هائى به خط فارسى ميانه بر جام‌هاى نقش‌دار نقرهٔ ساسانى از ديگر آثار اين دوره است.
|
|
| به‌طور کلى نثر کتيبه‌هاى دوره ميانه ساده و خالى از آرايش‌هاى لفظى است.
|
