|
|
|
|
|
| در آئين زردشتي، جائى که آتش مقدس را نگهدارى مى‌کنند، آتشکده يا آتشگاه گفته مى‌شود. آتشدان در وسط معبد قرار داشته و پيوسته آتش مقدس در آن مى‌سوخته. هر آتشکده هشت درگاه و چند اتاق هشت گوشه داشته. رفته‌رفته در شريعت زردشت مقرر شد تا آفتاب بر آتش نتابد، به‌همين دليل اتاقى کاملاً تاريک در وسط ساختمان مى‌ساختند که آتشدان در آن قرار داشت. تعداد آتشکده‌ها بسيار بود. مهم‌ترين آنها در روزگار ساسانيان آذرگسب، آذربرزين مهر و آذر فرنبغ بودند.
|
|
|
|
|
| معبدهاى آتش جدا از آتشگاه‌ها تا اواخر دوره اشکانى دوام يافت.
|
|
| با ورود دين اسلام به ايران، گروهى از زردتشتيان از ايران خارج شدند و گروهى به دادن جز به گردن نهادند و عده‌اى به اسلام گرويدند. در نتيجه آتشگاه‌ها به‌جز تعداد معدودى متروک، ويران و يا تبديل به مسجد شدند. تا پيش از آن هر اجتماعى لااقل يک آتشگاه مخصوص به‌خود داشت و در دامنه‌هاى کوه البرز آتشگاه‌ها و آتشکده‌هاى بسيارى بودند.
|
|
|
|
| ارمنيان ايران داراى صدها کليسا و يا نمازخانه بوده و هستند که ميان آنها تعدادى دير و يا وانک وجود داشته است. تعداد ديرها به هفت باب مى‌رسد که يکى متعلق به راهبه‌ها و شش باب ديگر از آن راهبان بوده است. در حال حاضر دو باب در آذربايجان به‌نام‌هاى دير استپانوس مقدس و دير تادئوس مقدس و دو باب در اصفهان به‌نام‌هاى دير امناپرگيچ مقدس و دير راهبه ياکارمينه مقدس داير مى‌باشد و بقيه ويران گشته است. ديرهاى اصفهان در قرن هفدهم به‌وسيلهٔ ارمنيانى که از جلفا به جلفاى اصفهان آورده شدند ساخته شد و دو باب دير آذربايجان در قرن هفتم و نهم ميلادى بنا شدند.
|
|
|
|
|
|
|
| خانقاه اقامتگاه و محل خلوت و عبادت صوفيان است که به فارسى آن‌را خانگاه گفته‌اند. در قرن پنجم هـ.ق و پس از آن، توانگران و نام‌آوران و نيکوکاران به ساخت خانقاه‌ها و توجه به صوفيه مى‌کوشيده‌اند. هر خانقاه شيخى داشته که بر احوال ظاهر و باطن درويشان نظارت مى‌کرده است. به‌جز مقيمان خانقاه، درويشان مسافر نيز مدت محدودى را در خانقاه‌ها به‌سر مى‌برده‌اند. مقيم و مسافر هر يک آداب و قواعد خاصى براى حضور در خانقاه داشته که ذکر آن در کتاب‌هاى اسراسرالتوحيد، کشف‌المحجوب و عوارف‌المعارف آمده است.
|
|
|
|
|
|
|
| نخستين مسجدى که به‌دست پيامبر اسلام در مدينه ساخته شد، الگوى تعداد بيشمارى از مساجد بعد از خود بوده است.
|
|
| مساجد مهم‌ترين بناهاى مذهبى هر شهر و روستا هستند و ايراد خطبه‌ها، اقامهٔ نماز، مراسم مذهبى و تدريس در مساجد انجام مى‌گرفت.
|
|
|
|
|
| اغلب مساجد در مرکز شهرها، نزديک بازارها و محدودهٔ دارالحکومه ساخته شده‌اند و اگر شهرى به بيش از يک مسجد نياز داشت، مساجد ديگرى از طرف حکومت يا افراد خير احداث مى‌شد. اهميت مساجد به‌حدى بود که اگر شهرى مسجد جامعه يا آدينه نداشت، اهميت شهرى هم نداشت. در صدر اسلام مساجد نقشه‌هاى ساده‌اى داشتند، ولى در طول زمان با طرح‌هاى گوناگون و تزئينات مختلف، نقشه‌ها پيچيده شدند. مهم‌ترين نقشه‌هائى که در مساجد به‌کار گرفته شد. شامل يک ايواني، دوايواني، چهارايوانى و ترکيب چهار طاق و ايوان بود. که معماران اسلامى آنها را از شيوهٔ معمارى عهد اشکانى و ساسانى اقتباس کرده‌اند.
|
|
| معماران دورهٔ اسلامى مسجد را به‌گونه‌اى مختلف مى‌آراستند و در هر دوره يکى از عناصر تزئينى در آراستن مساجد متداول بوده است. به‌طور مثال در دورهٔ سلجوقى آجرکاري، در عهد ايلخانى گچبرى و در عهد تيمورى و صفوى کاشى‌کارى رواج بيشترى داشت. گاهى نيز تلفيقى از تزئينات در کنار هم به‌کار گرفته مى‌شدند.
|
|
|
|
| منابع تاريخى هخامنشيان را پايه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکاني، ايستگاه‌هاى ميان را، و حمايت از کاروانيان اهميت زيادى يافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جادهٔ معروف ابريشم بناهائى شبيه کاروانسرا ايجاد گرديد. در دورهٔ ساسانيان به‌دليل اقتصاد وسيع و گسترده، راه‌ها و امنيت کاروانيان اهميت زيادى يافت؛ در نتيجه کاروانسراهاى بسيارى در مسير جاده‌ها و گذرهاى اصلى بنا گرديد. نقشه‌هاى کروانسراها در اين دوره عمدتاً به‌صورت چهارايوانى و مصالح ساختمانى آن بيشتر از سنگ، آهک و گچ بوده است. در دورهء اسلامى دلايل متعدد نظامي، اقتصادى و مذهبى و غيره موجب گسترش کاروانسراها گشت و ساخت بناهائى چون مساجد و مدارس و کاروانسراها در کنار هم انجام مى‌شد. نقشهٔ بناها به‌صورت دو ايوانى و چهار ايوانى رواج يافت. زيباترين نمونه از کاروانسراهاى اين دوره رباط يا کروانسراى شرف در خراسان است.
|
|
|
|
|
| در دورهٔ غازان خان براى گسترش بازرگانى در مسير کاروان‌ها، کاروانسراهائى برپا شد و اين روند در دورهٔ تيموريان ادامه يافت.
|
|
| در روزگار صفويان ايجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نيز گسترش پيدا کرد و اين کاروانسرها هر يک محل دادوستد کالاى ويژه‌اى قرار گرفت. در اين دوره کاروانسراهائى با نقشهٔ مدور - هشت ضلعى نيز ساخته شدند.
|
|
| در روزگار زنديه، افشاريه و قاجار تغيير چشمگيرى در امر ساخت کاروانسراها اتفاق نيفتاد و کاروانسرها بيشتر با نقشهٔ چهارايوانى و از خشت ساخته شدند.
|
|
| کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تيمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نيز مى‌گفتند که البته از جهت ويژگى‌هاى معمارى برخى با کارانسر تفاوت دارند.
|
|
| کاروانسراها با يک ديوار بلند محسور مى‌شدند که در هنگام جنگ يا حمله مهاجمان از آن بهره گرفته شود. در مدخل کاروانسرا، دروازهٔ مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاق‌هاى مربوط به خدمه و متصديان کاروانسرا تعبيه شده بود. پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت. اصطبل، انبار علوفه، دکان نعلبندي، و آهنگرى و قهوه‌خانه نيز در اين قسمت وجود داشت. محل پذيرائى از مسافران در طبقهٔ فوقانى بود. عموماً در وسط محوطه کاروانسرا مسجد کوچکى قرار داشت.
|
