عدم وجود در فلسفهٔ بودایی

بنابر فلسفهٔ بودائي، هيچ‌چيز در جهان به يک وضع و حال باقى نمى‌ماند. جهان متشکل از امواج حيات يا سنسارا(Sansara) است که مرتب در حرکت و برخورد است.

همه چيز رنج است و در جهان جز رنج چيزى نيست، نه جسمى وجود دارد، نه داومى و نه سعادتي. در فلسفهٔ بودائى چيزى از خلقت و خالق و وحدت و توحيد مشاهده نمى‌شود، حتى به ماترياليسم و رياضت شاق نيز توجه نشده است.

در مکتب بودائي، اصل بقاى نقس اعلاى کيهانى و فردى رد شده و اصل آن آتمن (An-Atman) يعنى عدم وجود پيشنهاد گرديده نه تنها ابديت خدا، بلکه ابديت کليهٔ اشياء رد شده و اصل آنيتيا (Anitya) يعنى ناپايدارى پذيرفته شده است. مکتب بودائى نظريهٔ آوديا (Avidya) يعنى غفلت و نادانى را پيش مى‌کشد و منکر شادى است و مى‌گويد: 'هر چه در دنيا هست رنج است' .

او مى‌گفت که به‌طور کلى نبايد دربارهٔ نژاد صحبت کنيم. بلکه بايد از اشخاص به‌طور فردى سخن به‌ميان آوريم و بگوئيم شخص نجيب يا مثلاً شخص نانجيب، زيرا در بين آريا و غير آريا هم نجيب و هم نانجيب پيدا مى‌شود. عالى‌ترين حالت در کيش بودائي، آرياپودگالا (Arya-Pudgala) است، يعنى حالت شخص نجيب.

در مکتب بودائى به‌دو حرکت، يکى حرکت تسلسلى اجزاى کوچک براساس حرکت سات (Sat) (منفي) و ديگر حرکت عقلانى براساس حرکت سيت (Sit) (مثبت) توجه شده و گفته‌اند که چون اين دو جنبش در هم آميزند، اساس حيات را تشکيل مى‌دهند.

تعقل و فهم هر فردى با نيروى فهم و عقل پدر و مادر او تفاوت دارد. هر کس به‌وسيلهٔ خود به‌وجود مى‌آيد و خود به‌وجود مى‌آورد. هر آدمى راه خود را در پيش مى‌گيرد و طريق جنبش تسلسلى را مى‌پيمايد.

با اينکه ما در کانون خانوادگى پا به عرصهٔ وجود مى‌گذاريم و ذرات پدر و مادر را به‌ارث مى‌بريم ولى داراى ذخيرهٔ خاص نيروى عقلانى هستيم که تعقل غريزى ناميده مى‌شود. چون کودک، پرورش و آموزش يافته، تعقل غريزى خود را رشد مى‌دهد.

تکميل نفس در فلسفهٔ بودائى يعنى تکميل عقل يا به‌عبارت ديگر، حصول روشنائى کامل.

انسان وابسته به شخصيت خود است، هيچ‌کس در اصل وجود، عالى نيست بلکه بايد از راه نجات، در تسلسل دورى حيات و مرگ، پليدى را از بين ببرد تا داخل نيروانا (nirvana نيستى و خاموشى مطلق فرد در اميال و شهوات ) شود. انسان تا حدى آزاد است که مى‌تواند براى هر عمل به اختيار خود تصميم بگيرد حتى قلمرو حيات انسان نيز محدود و مشروط نيست.