جامعه‌پذیری - فرهنگ‌پذیری

محيط اجتماعى خواه يک گروه کوچک باشد يا يک جامعه بزرگ، واحدى يک دست و ثابت نيست و از گروه‌ها و اجزاء آنکه 'پاره - گروه' يا 'خرده - گروه' و افراد باشد تشکيل شده و دائماً در حال تغيير و تبديل است. نسل‌ها از پى هم در حرکت هستند. افرادى از ميان مى‌روند و افرادى زاده مى‌شوند و جاى رفتگان را مى‌گيرند. از اين‌رو گروه انسانى براى آنکه بتواند 'سازمان' خود را حفظ کند و به زندگى خود ادامه دهد، ناگزير است که پيوسته افراد جديد را با خود 'همساز' گرداند و براى زندگى عملى گروهى و اجتماعى آماده کند. همچنين هر فردى براى زيستن و بهتر زيستن ناچار است که عناصر فرهنگى را بپذيرد و خود را با ارزش‌ها و هنجارهاى اجتماعى 'همساز' و 'سازگار' گرداند و با آنها 'همنوا' شود. به اين منظور آموختن ويژگى‌هاى فرهنگى از پيشينيان ضرورى است.

انتقال فرهنگ به نسل جديد به‌دو صورت مستقيم و غيرمستقيم است.

در شيوهٔ نخست، فرد به‌طور مستقيم در جريان فراگيرى 'ميراث فرهنگي' قرار مى‌گيرد. به اين‌صورت که ابتدا از طريق خانواده يعنى پدر و مادر با امر و نهي، تشويق و ترغيب، جايزه دادن، سرزنش و توبيخ يا به‌عبارت ديگر از طريق 'پاداش و تنبيه' کودک با ارزش و هنجارهاى اجتماعى و موازين اخلاقى يا به‌طور کلى فرهنگ جامعه آشنا مى‌شود و سپس از طريق نظام آموزش و پرورش رسمى کشور مانند: کودکستان، مدرسه، دبيرستان، دانشگاه و .... به 'اجتماعى شدن' او مى‌پردازد و بدين ترتيب او را 'فرهنگى شده' يا 'فرهيخته' بار مى‌آورند.

شيوهٔ دوم که به‌شکل غيرمستقيم صورت مى‌گيرد. از لحظه تولد تا دم مرگ ادامه دارد.

لازم نيست معلم و متعلم و قصد آموزش از طرفى و يادگيرى از طرف ديگر داشته باشند. بلکه اين کار به‌طور غيرمستقيم و بر اثر عوامل محيطى (طبيعي، اجتماعي) و کليه امورى که فرد را تحت تسلط خود قرار مى‌دهد انجام مى‌گيرد. اين عوامل عبارت هستند از: خانواده، افراد فاميل، دوستان، آشنايان، همسايگان، در مجالس گوناگون، کوى و برزن، در هنگام بازى و تفريح و در مسافرت، در پارک، مساجد، نمايشگاه‌ها، تئاتر، سينما، از راه قصه و حکايات، اشعار و ضرب‌المثل‌ها، به‌وسيلهٔ روزنامه، مجله، کتاب، راديو، تلويزيون و... که به‌طور کلى به آن آموزش و پرورش پنهان مى‌گوئيم. 'همنوائي' و سازگارى با ارزش‌ها و هنجارهاى جامعه و جنبه دارد:

يکى ساده، سطحي، صورى و ظاهرى است.

ديگري، ژرف، پيچيده و درونى است.

نوع اول را 'جامعه‌پذيري' (Socialization) و نوع دوم را 'فرهنگ‌پذيري' ناميده‌اند.