عوامل تغییر اجتماعی

تشخيص و تعيين انواع و علت تغيير اجتماعى در حال حاضر از ارزش فراوانى برخوردار است. اين امر در نخستين مرحله، مسائل توسعهٔ جهان سوم را در معرض ديد قرار داده و ما را قادر مى‌سازد که از اشتباهات رايج دورى کنيم.

ثانياً: تشخيص انواع تغيير، در هر صورت ما را به سؤالات باز هم عمومى‌تر دربارهٔ تغييرات اجتماعى جوامع گذشته و حال، از قبيل توسعهٔ سرمايه‌دارى غربي، ظهور و سقوط تمدن‌ها و امپراطورى‌هاى اوليه رهنمون خواهد کرد.

سرانجام آنکه در دورانى که اکثر مردم از امکانات تغيير در جوامع امروز آگاه‌تر مى‌شوند و راديکال‌هاى جوان (اصلاح‌طلبان) با اعتقادات گوناگون بر قاطع‌ترين دگرگونى‌هاى فرهنگ و ساخت اجتماعى پافشارى مى‌کنند ارائه برخى از علل که محدوديت‌ها و عواقب تغيير اجتماعى را آشکار مى‌سازد، بى‌فايده نخواهد بود.

شرايط اوليه که تغييرات بزرگ از آن آغاز مى‌شوند کدام هستند؟

اين شرايط ممکن است مسير تغييرهاى اجتماعى را عميقاً تحت تأثير قرار دهند. به‌عنوان مثال نمى‌توان پذيرفت که شکل‌پذيرى امپراطورى‌هاى قديم و دولت‌هاى فئودالى يا جوامع سرمايه‌دارى جديد به يک نحو روى داده است و مى‌توان آن را با قانون واحدى تبيين کرد. بديهى است که اينها فرآيندى کاملاً متفاوت داشته‌اند. در حال حاضر نيز اين فرآيند، کاملاً متفاوت به روشنى به‌چشم مى‌خورد.

تغيير اجتماعى از کجا برمى‌خيزد؟

نخست بايد بين تغييرى که از درون جامعه نشأت مى‌گيرد، يعنى تغيير 'درون‌زا' و تغيير 'برون‌زا' يعنى تغييرى که از بيرون جامعه برمى‌خيزد، تميز قائل شويم. در واقع بسيار مشکل است که در هر مورد تعيين کرد که منشاء تغيير 'برون‌زاست' يا درون‌زاست.

به‌طور مثال، بديهى است که تغييراتى که اينکه در جهان سوم روى مى‌دهد، عمدتاً از بيرون اين جوامع برخاسته و زادهٔ تکنولوژى غربى هستند که در بيشتر موارد به واسطهٔ غلبه وارد شده است.

بنابراين، مسئله بايد اين‌طور مطرح شود که آيا بين فرآيند تغييراتى که از درون زاده مى‌شوند و فرآيند تغييراتى که از بيرون جامعه القاء مى‌شوند، تفاوت مهمى وجود دارد يا نه؟ و احتمالاً به‌نظر مى‌رسد که تفاوت‌هائى وجود داشته باشد.

جنبهٔ دوم اين سئوال مربوط به اين مسئله است که در درون يک جامعهٔ خاص، تغييرات از کجا آغاز مى‌شود؟ (صرف‌نظر از ريشه‌هاى دورتر آنها). يعنى اول کدام نهادها تغيير مى‌پذيرند که در اينجا دو مسئله مطرح مى‌شود:

۱. عوامل مؤثر در تغيير اجتماعى

۲. گروه‌هاى اجتماعى که تغيير را آغاز مى‌کند.

ممکن است مدارک و شواهد تاريخي، اين امکان را به ما دهد که فرآيندهاى تغيير با برحسب گروه‌ها يا حوزه‌هائى که آغازگر تغييرات هستند. اعم از اقتصادي، سياسي، دينى و معنوى و غيره طبقه‌بندى کنيم و به مطالب دقيق‌تر اين موضوع بپردازيم که چگونه تغيير از يک حوزه به حوزهٔ ديگر اشاعه پيدا مى‌کند.