انواع برنامه(۲)

مکانيزم برنامه‌ريزى

از جهت مکانيزم برنامه‌ريزى دو رهيافت مطرح است. يکى برنامه‌ريزى خطى که در ان متغيرهاى دخيل در نتايج حاصل از برنامه و نقش هر متغير معلوم بوده بر مبناى داده‌هاى آمارى معين يا قابل پيش‌بينى هستند و در عين حال قابل کنترل هم مى‌باشند مانند طرح‌هاى تجربى زراعى يا دامي. دومين رهيافت برنامه‌ريزى غيرخطى است که در ان متغيرهاى مزبور نقش مشخص و تعريف شدهٔ صريحى در پى‌آمدهاى حاصل از اجراى برنامه ندارند يا لااقل در مرحلهٔ برنامه‌ريزى به‌وضوح قابل تشخيص نيستند، مانند طرح‌هاى نيمه‌تجربى آموزشى در علوم رفتارى به‌ويژه در ترويج کشاورزى.

در همين زمينه ممکن است برنامه‌هاى مورد نياز را فردى يا گروهى و با استفاده از تجربيات فراهم آورند که در اين حالت برنامهٔ مزبور محدود است به اين تجارب و توان فکرى و قابليت‌هاى تحليلى در فرد يا حتى در گروه؛ اما ممکن است برنامه با بهره‌گيرى از امکانات ماشينى و رايانه‌اى (کامپيوتر) و نرم‌افزارهاى پيشرفته طرح شود که در اين صورت بدون هزينهٔ قابل توجهى مى‌توان به‌صورت آزمايشى بر صفحهٔ نمايشگر يا چاپگر کامپيوتر اجراء شود.

ضريب اطمينان فرآيند برنامه‌ريزى با مکانيزم ماشينى بسيار بالا است اما بهره‌‌گيرى ازا ين مکانيزم نيازمند نرم‌افزاهائى است ک در دسترس بوده و از اين جهت مشکلى در بين نيست.

مدت اجراء برنامه

مدت اجراء برنامه مى‌تواند به‌عنوان عامل ديگرى در اين تقسيم‌بندى‌ها به‌ حساب آيد؛ برنامه‌ها بر اين اساس به‌عنوان ضربتي، کوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت تقسيم مى‌شوند.

صرف‌نظر از معيارهاى فوق‌الذکر براى تقسيم‌بندى نوع برنامه مى‌توان از ضوابط قراردادى ديگر نيز بر حسب شرايط و موقعيت استفاده نمود و برنامه‌ها را با توجه به آنها نامگذارى کرد. مثلاً برنامه‌اى که براى گروه بزرگسالان تدوين مى‌شود برنامهٔ اختصاصى بزرگسالان و برنامه‌اى که براى کل جامعه مطرح مى‌شود برنامهٔ همگانى ناميده مى‌شود. از سوى ديگر، نظر به مشارکت يا عدم دخالت مجرى برنامه در مراحل طرح و تدوى آن مى‌توان برنامه را به دو صورت پيش ساخته (برنامه‌هائى که قبلاً طرح شده‌اند و براى اجراء شدن به مجرى مى‌دهند) و برنامه‌هاى خودساخته (برنامه‌هائى را که خود طرح و اجراء مى‌کنند) تقسيم کرد.

انواع برنامه را مى‌توان در زمينه‌ها و شاخه‌هاى مختلف مورد استفاده قرار داد؛ هيچ دليلى وجود ندارد که در يک زمينهٔ خاص (مثلاً کشاورزي) فقط يک يا چند نوع برنامه قابل اجراء باشد.

بر حسب موقعيت از هر برنامه‌اى که رسيدن به هدف را تسريع کند مى‌توان بهره برد يا انواع برنامه‌ها را به‌صورتى که لازم باشد تلفيق و به‌عنوان طحر يا برنامهٔ واحد عمل نمود. در ترويج کشاورزى اين نمونه را مى‌توان به‌خوبى مشاهده کرد به اين ترتيب انجام دهد که نتايج آن بر کيفيت يا کميت محصولات ديگر تأثير گذارد. اما در مرحله‌اى که مردم نياز به کسب پاسخ در قبال پرسش‌هاى آنها دارند شخص مروج فقط به‌عنوان يک رهبر هدايت‌کننده عمل مى‌کند.

يک برنامهٔ اجرائي، مانند آنچه در مزرعهٔ آموزشى عمل مى‌شود، ماهيتى غير از برنامهٔ ارشادى دارد و با اينکه هر دو اجرائى به‌نظر مى‌آيند فاصلهٔ بين آنها به‌ اندازهٔ تفاوت آموزش‌هاى رسمى با آموزش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاى غيررسمى است.

ترويج در قالب يک مکتب آموزشى آزاد فى‌نفسه نمى‌تواند برنامه‌هاى پيش‌ساخته‌اى به‌عنوان برنامه‌هاى اجرائى داشته باشد. بلکه اصولاً تمامى فعاليت‌ها در اين زمينه از طريق فراگير و با مشارکت او صورت مى‌گيرد. نکتهٔ ديگر اين است که اغلب برنامه‌هاى ارشادى در ترويج کوتاه مدت هستند که از ويژگى بارز آموزش‌هاى غيررسمى و ارشادى است؛ البته برنامه‌هاى ضربتي، ميان مدت و بلند مدت نيز جاى خود را موقع لزوم خواهند داشت. استفاده از برنامه‌هاى ميان مدت و يا بلند مدت نيز جاى خود را در موقع لزوم خواهند داشت. استفاده از برنامه‌هاى ميان مدت و يا بلند مدت در مکاتب آموزش‌ەاى آزاد وقتى لازم مى‌آيد که تقسيم مرحله به مرحله کار ارشاد مورد نظر باشد چه، يک‌باره مردم را در بوتهٔ ارشاد قرار دادن و دائم به گوش آنان زمزمه تحرک خواندن نتيجهٔ شايسته‌اى به‌بار نمى‌آورد. مردم بايد قادر باشند با استفاده از فرصتى که در اختيار آنان گذاشته مى‌شود آنچه را که در ضمير خود تغيير داده‌اند عملاً ثبوت بخشند آثار آن را به وضوح مشاهده و سپس مرحلهٔ ديگرى را طى کنند تا مرحله بتواند مشوقى براى پيگيرى فراگير و ورود او به مراحل ديگر باشد. لذا اگر برنامه‌هاى بلند مدتى هم در ترويج قابل اجرا باشند باز بايد آنها را به‌صورت برنامه‌هاى کوتاه مدت مرحله‌اى تنظيم و هر مرحله را حتى‌الامکان مستقلاً اجرا کرد.

در مورد برنامه‌هاى ضربتى در آموزش‌هاى آزاد به‌ويژه ترويج بايد گفت که اين گونه برنامه‌ها اصولاً ماهيتى شتاب زده دارند که يا محتواى برنامه‌ها پربار نخواهد بود يا اگر پر بار باشد فرصت کافى براى تعمق منطقى و تفکر خلاق در اختيار قرار نمى‌گيرد و به همين دليل اعتبار برنامه‌هاى ضربتى در مکتب ارشاد صدمه‌پذير مى‌گردد. جزء در موارد استثنائى و زمانى که راه ديگرى نباشد، کاربرد برنامه‌هاى ضربتى قابل توصيه است و در غير اين صورت بهتر است فرصت اعمال نظريات سازنده و پذيرش بازتاب‌هاى اصلاح‌کننده را نيز به مروج بدهند و به‌صورت برنامه‌هاى کوتاه مدت طرح و اجرا شوند.