بيمارى‌هائى که مى‌توانند با ايجاد فلج سبب معلوليت‌هاى جسمى در فرد و وابستگى او به ويلچر شوند، شامل سکتهٔ مغزي، اسکلروز مولتيپل، ديستروفى عضلانى و آسيب‌هاى تروماتيک نخاع مى‌باشند. تأکيد اين مبحث بيشتر بر روى آسيب‌هاى نخاعى خواهد بود.
آسيب‌هاى نخاعى براساس سطح عملکرد به‌دو دستهٔ کامل و ناکامل تقسيم مى‌شوند. آسيب کامل سبب کاهش خروجى ايمپالس‌هاى عصبى و يا حتى عدم ارسال آن از سيستم عصبى مرکزى به قسمت‌هاى اتونوميک يا سوماتيک مى‌شود. هرچه سطح آسيب بالاتر باشد، شدت فلج بيشتر است. براى مثال آسيب در سطح نخاع گردنى سبب فلج چهار دست و پا مى‌شود، درحالى‌که آسيب نخاع در ناحيهٔ سينه‌اى يا کمرى باعث بروز پاراپلژى (فلج اندام‌هاى تحتاني) مى‌گردد.
اصول راهنمائى تمرين با وزنه در معلولين
در هنگام تمرين با وزنه در مبتلايان به آسيب‌هاى نخاعي، اختلالات اتونوم اهميت ويژه‌اى دارند. ساير موارد ممنوعيت تمرين با وزنه شامل موارد زير است:
- نارسائى احتقانى قلب
- آريتمى‌هاى کنترل نشده
- بيمارى‌هاى دريچه‌اى شديد
در هنگام تمرين با وزنه، بايد از وزنههاى متوسط و تکرار زياد استفاده شود. تمرينات چرخشى به‌صورت پرداختن از يک فعاليت ورزشى به فعاليت ديگر با سرعت و روند ثابت انجام مى‌پذيرند و استقامت و قدرت عضلانى را بهبود مى‌بخشند. به شرطى که افراد مبتلا به آسيب‌هاى نخاعى بتوانند تمرين با وزنه را با همان شدت نسبى افراد داراى سيستم سمپاتيک سالم انجام دهند، مى‌توانند به همان اندازه انتظار افزايش قدرت و ازدياد حجم عضلات را داشته باشند. براى کنترل فشار خون و ممانعت از افزايش پس‌بار، بايد اجزاء ايزومتريک يا ايستاى فعاليت به حداقل برسند که با تنفس صحيح در حين ورزش و استفاده از وزنه‌اى که بتوان آن را بدون وقفه در ميانهٔ راه بلند کرد، اين هدف تأمين مى‌شود.
نوع وسيلهٔ مورد استفاده به ترجيح فرد و توان او بستگى دارد. وزنههاى آزاد و دستگاه‌هاى وزنه در باشگاه‌هاى مورد استفاده قرار مى‌گيرند. در منزل هم مى‌توان تمريناتى را انجام داد. تمرين با وزنه بيشتر از همه براى افراد پاراپلژيک که توانائى استفاده از عضلات اندام فوقانى خود را دارند، توصيه مى‌شود.
به هنگام انتخاب شدت مناسب، اين نکته حائز اهميت است که ميزان وزنهٔ جابه‌جا شده به توانائى فرد بستگى دارد و يک ميزان مطلق نيست. ما دو روش را براى تعيين شدت توصيه مى‌کنيم. تمام ست‌هاى ورزش يا تکرار بهتر است ۲-۱ بار، يا ۲-۱ ست انجام شوند.
به‌عنوان مثال:
- روش ۱. وزنه‌اى را انتخاب کنيد که به راحتى ۱۵-۱۰ بار قابل جابه‌جائى باشد. در صورتى‌که فرد بتواند به راحتى ۱۵ بار وزنه را بلند کند، بايد به‌قدرى بر ميزان وزنه افزود که حداقل ۱۰ بار قابل جابه‌جائى باشد.
- روش ۲. با تعيين يک‌بار تکرار حداکثر (1RM) صورت مى‌پذيرد. 1RM را مى‌توان از فرمول زير محاسبه نمود:
%۱RM = [۱۰۰-( تکرار دفعات×۲ )]
وزنهٔ معادل ۵۰-۳۰ درصد 1RM براى مبتلايان توصيه مى‌شود که به‌تدريج تا ۸۰-۶۰ درصد 1RM افزايش مى‌يابد. يک نمونه با استفاده از اين معادله براى تعيين 1RM به‌شرح زير است:
۱. وزنه‌اى را انتخاب کنيد که فرد به‌راحتى قادر به جابه‌جائى آن باشد.
۲. وزنه ۳۵ پوندى را در نظر بگيريم که ۸ بار جابه‌جا شده است.
۳. بنابراين:
%۱RM = [۱۰۰ - ( ۸ × ۲ )]
۴. ۸۴ درصد يا 1RM%=۱۰۰-۱۶
۵. ۳۵ پوند معادل ۸۴ درصد 1RM است.
۶. 1RM را مى‌توان با تقسيم ۳۵ پوند بر ۸۴/۰ به‌دست آورد.
۷. بنابراين، 1RM معادل ۴۱ پوند خواهد بود.
۸. وزنه‌اى که بايد بلند شود، معادل ۵۰-۳۰ درصد 1RM يا ۲۰-۱۲ پوند است.
روش فوق براى تجويز شدت را مى‌توان در مورد هر وسيلهٔ جابه‌جائى وزنه استفاده نمود، وزنههاى آزاد (هالتر و دمبل)، دستگاه‌هاى وزنه، يا وزنههاى دستى و نوارهاى ارتجاعى کششى.
نسخهٔ ورزشى براى بيماران (ويلچرى) کوادرى پلژيک
- تناوب :
حداقل ۳ بار در هفته توصيه مى‌شود. بهتر است براى تجديد قواى کامل، ورزش به‌صورت يک روز در ميان انجام شود.
- نوع :
محرک الکتريکى عملى و دوچرخهٔ ارگومتر و / يا محرک الکتريکى با قوس بسته جهت اکستانسيون زانو
- مدت :
برنامهٔ هوازى بايد به شدتى باشد که فرد بتواند در نهايت به مدت ۳۰-۱۵ دقيقه به‌طور مداوم رکاب بزند. براى رسيدن به اين زمان، ممکن است وقفه‌هائى براى استراحت مورد نياز باشند. در آغاز با جلسات ۱۰-۵ دقيقه‌اى شروع کنيد. اکستانسيون زانو يا ورزش‌هاى بى‌هوازى بايد با وزنه‌اى صورت پذيرد که فرد حداکثر ۲۰ بار توانائى تکرار داشته باشد و يا حداکثر در ۳ ست به خستگى وى منجر شود.
- شدت :
در ابتدا ارگومترى FES با صفر کيلوگرم آغاز و نهايتاً تا ايجاد خستگى افزايش يابد. تمرين براى اکستانسيون زانو نبايد از ۱۵ کيلوگرم تجاوز کند. با صفر کيلوگرم شروع کرده و تا حد تحمل، آن را افزايش دهد.
ساير توصيه‌ها
- از انجام FES در محيط‌هاى گرم خوددارى کنيد.
- پيشرفت خود در هر مرحله را براى ارائه به پزشک يادداشت نمايد.
- در صورت ابتلاء به غش، سرگيجه يا بى‌حالى شديد، بلافاصله ورزش را قطع کنيد.
- فشار خون را حداقل در جريان جلسات اوليه تمرين کنترل نمائيد.
نسخهٔ ورزشى براى بيماران پاراپلژيک
- تناوب :
حداقل ۳ بار در هفته، ولى نه بيش از ۵ روز، توصيه مى‌شود. بهتر است براى تجديد قواى کامل، ورزش به‌صورت يک روز در ميان انجام شود.
- نوع :
ورزش‌هاى هيبريد، با استفادهٔ همزمان از دوچرخهٔ ارگومترى و FES و وسيله‌هاى بازوئى توصيه مى‌شوند.
- مدت :
مدت آن مشابه با افراد کودرى پلژيک تعيين مى‌شود. Arm cranking مى‌تواند مداوم يا منقطع بوده و همزمان با FES انجام پذيرد.
- شدت :
شدت ورزش هم مشابه آن چيزى است که در مورد کوادرى پلژيک‌ها ذکر شد. Arm cranking را با شدتى آغاز نمائيد که فرد حداقل ۵ دقيقه به‌طور مداوم از ميلهٔ بازوئى استفاده کند و براساس سطح تحمل فرد بر اين زمان بيفزائيد.
ساير توصيه‌ها
- از انجام FES در محيط‌هاى گرم خوددارى کنيد.
- پيشرفت خود در هر مرحله را براى ارائه به پزشک يادداشت نمائيد.
- در صورت ابتلاء به غش، سرگيجه يا بى‌حالى شديد، بلافاصله ورزش را قطع کنيد.
- فشار خون را حداقل در جريان جلسات اوليه تمرين کنترل نمائيد.
