پرورش بز

بز يکى از قديمى‌ترين حيواناتى است که توسط افراد بشرى اهلى شده است. آثارى در دست است که نشان بز در حدود ۷۰۰۰ سال قبل از ميلاد مسيح اهلى شده است. نوشته‌هاى زيادى مربوط به هزاران سال قبل به‌دست آمده است که اهميت بز را از نظر تأمين منابع شير، گوشت، کرک و پوست نشان مى‌دهند.

بز در تأمين معيشت خانوارها به‌خصوص در مناطق روستائى کشورهاى مديترانه‌اى و توسعه نيافته سهم بسيار زيادى دارد. ۵-۶ رأس بز را مى‌توان در همان مقدار مساحتى که براى يک گاو لازم است پرورش داد. دو رأس بز مى‌تواند احتياجات شير يک خانواده متوسط را در تمام طول سال فراهم کند.

اهميت بز در تأمين احتياجات خانواده‌ها به اندازه‌اى است که به آن گاو خانوارهاى فقير نيز مى‌گويند. در مقايسه با وزن زنده يک بز شيرده خوب در تحت شرايط محيطى يکسان بيشتر از يک گاو شير مى‌دهد.

بز قادر است در مناطقى از دنيا و در شرايطى که ساير حيوانات قادر به ادامه زندگى نيستند، زنده مانده و جهت استفاده افراد بشرى توليد داشته باشد. طبيعت تعليم‌پذيرى و جثه کوچک بز اين امکان را مى‌دهد که توسط خانم و بچه‌هاى خانواده به‌راحتى نگهدارى و مراقبت بشود.

امروزه بز در تمام کشورها پراکنده است و در بيشتر کشورها بز مهم‌ترين توليدکننده غذاى پروتئين حيوانى است و تمام افراد جامعه از توليدات گله‌هاى بز بهره مى‌برند. بيشترين تعداد بز در کشورهاى هندوستان، پاکستان و نيجيريه وجود دارد. بيشترين مقدار شير توليدى از بز با توجه به جمعيت انساني، به ترتيب در قطر، سومالي، موريتانى و قبرس توليد مى‌شود.

کل جمعيت بز دنيا در سال ۱۹۹۲ در حدود ۴۷۰ ميليون رأس بوده است که در حدود ۷۵ درصد بزهاى دنيا در کشورهاى در حال توسعه و به‌صورت گله‌هاى کوچک در خانه‌ها و توسط کليه افراد خانوار پرورش داده مى‌شود.

در طول دو جنگ جهانى توجه به بز جهت توليد و کمک به تأمين غذاى خانوارها بسيار زياد شد، به‌خصوص بعد از جنگ جهانى دوم جهت تأمين توليدات دامى و مواد اوليه صنايع توجه زيادى به بز شده است.

در چند دهه اخير ارزش و اهميت پرورش بز در کشاورزى بيشتر مشخص شده است. با توجه به آزمايشات انجام گرفته در مورد تعيين جايگاه اصلى نشخوارکنندگان مشخص شده است که بز و ساير نشخوارکنندگان در چراگاه مى‌توانند مکمل يکديگر باشند. چراگاهى که توسط بز و گاو به‌صورت مخلوط مورد چرا قرار مى‌گيرد ۲۵ درصد توليد بيشترى دارد نسبت به موقعى که فقط گاو مورد چرا قرار مى‌گيرد بدون اينکه تخريبى در مرتع صورت بگيرد. اين بازده بيشتر از آنجا ناشى مى‌شود که بز از گياهان و علوفه‌هائى که گاو از آنها استفاده نمى‌کند، يا از قسمت‌هائى از مرتع که گاو نتوانسته است به آنجا دسترسى داشته باشد چرا مى‌کند.

در اکثر ممالک و جزاير بز به‌‌صورت وحشى وجود دارد. بيشترين بز وحشى در استراليا است، تخمين زده مى‌شود که بين ۵۰۰،۰۰۰ تا ۱،۰۰۰،۰۰۰ رأس بز در استراليا و ۳۰۰،۰۰۰ رأس در نيوزلند وجود دارد.

منشاء بز در نيوزلند را به کاپتان کوک (Cook) نسبت مى‌دهند که درسال ۱۷۷۰ همراه خود بز را به اين کشور برده است. با توجه به بالا بودن قابليت زنده ماندن و توليدمثل در شرايط محيطى نامطلوب، جمعيت بزهاى وحشى بسيار زياد شده است. (در سال ۱۷۹۲ ميلادى ۵ رأس بز در جزيره کائوائى (Kauaai) رها شد و در سال ۱۸۵۰ در حدود ۲۶۵۱۹ رأس از اين بزها شکار شده بودند). زاد ولد زياد و جمعيت کنترل نشدنى بز سبب بدنامى اين حيوان در تخريب جنگل‌هاى و ايجاد بيابان‌ها شده است. در اکثر موارد انسان در تخريب جنگل نقش بسيار زيادى دارد. قطع درختان براى سوخت، انرژى و ساختن وسايل مختلف چوبى نقش بسيار عمده‌اى در تخريب جنگل‌ها دارد.

در مديريت بد حيوانات همين‌طور بز سبب تخريب جنگل‌ها مى‌شود. در چنين مواردى اکثر حيوانات به‌علت عدم سازگارى از بين مى‌روند و چون بز مى‌تواند از سرشاخه‌هاى باقى‌مانده استفاده کرد و در شرايط نامساعد موجود زنده مانده و زاد ولد کند چنين متصور مى‌شود که بز تنها عامل تخريب بوده است.

- بز از نظر رده‌بندى جانورى:

از نظر رده‌بندى جانورى بز از راسته زوج سمان (Artiodactylous) خانواده بوويده (Bovidea) و جنس کاپرا (Capra) مى‌باشد. جنس کاپرا شامل Ibex، Bezoar، Aegagrus و Markhor است.

بررسى‌ها نشان داده‌اند که منشاء بزهاى اهلى امروزه دنيا از بزهاى وحشى آسيائى (Bezoar و Capra hircus) و زيرگونه آنها (Capra hircus aegagrus) بز آسياى ميانه بوده است.

اين‌گونه‌ها امروزه در ترکيه، ايران، شمال ترکمنستان، غرب افغانستان و بعضى جزاير يونان يافت مى‌شود.

اجداد بزهاى اهلى اروپائى به‌نظر مى‌رسد که از اروپاى شرقى بوده و در شمال غربى آسيا اهلى شده‌اند. امروزه بز اهلى (Capra hircus) به اشکال مختلف در سراسر دنيا وجود دارد.