چهارشنبه, ۵ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 24 April, 2024
مجله ویستا

انواع خواب


آمن (۱۹۶۸) سازوکار (Mechanism) خواب را در پاره‌اى از گونه‌ها به‌شرح زير تقسيم‌بندى کرد:
۱. جنين نارس: مثل گونه‌هائى از خانواده ثعلب (Orchideacae spp).
۲. نفوذناپذيرى پوسته بذر: مثل خانواده بقولات (به آب) و گندميان (به اکسيژن).
۳. پوسته بذرى که از نظر مکانيکى مقاوم است. مثل پاره‌اى از گونه‌هاى خانواده گندميان و گونه‌هائى از فندقه‌هاى آجيلي.
۴. فيزيولوژيکى در بسيارى از گونه‌ها بذر داراى عوامل بازدارنده بوده و يا دربردارنده ذخايرى از مواد تحريک‌کننده رشد در کيسه جنين، پوسته بذر و يا پوشينک‌هاى روى ميوه مى‌باشد که براى شروع فرآيندهاى حياتى جوانه‌زنى کافى نيست.
فرآيندى که سبب مى‌شود بذر قدرت جوانه‌زنى پيدا کند به پديده پس‌رسى مربوط است، اين پديده ممکن است در زمان رسيدن بذر بر روى گياه مادري، خشک شدن در انبار يا فقط با گذشت زمان در انبار خشک صورت پذيرد. از طرف ديگر پديده پس‌رسى ممکن است نياز به سرماى طولانى يا شرايط پيچيده‌ترى از قبيل درجه حرارت‌هاى متناوب، چرخه‌هاى پرتودهي، وجود نمک‌ها، شستشوى بذرها و يا برداشتن پوسته روى بذر داشته باشد. اين عوامل فقط بر روى بذرهائى که آب جذب کرده‌اند، مؤثر است.
جنين‌هاى نارس که معمولاً در بذرهاى گياهان انگلى از قبيل علف جادو (String lutea)، يافت مى‌شود احتياج به محرک ميزبان دارد. عقيده بر اين است که هورمون سيتوکينين‌ گياه ميزبان محرک لازم براى اين منظور مى‌باشد. در بعضى از گونه‌ها جنين مى‌تواند در انبار يا در طول دوره جوانه زدن برسد.
وجود پوسته بذر سخت در بذرهاى خانوادهٔ بقولات عامل اصلى دوره خواب مى‌باشد (اشکال ۱۳-۹ و ۱۴-۹) در اين بذور، نفوذناپذيرى نسبت به آب نتيجه دو عامل مى‌باشد که عبارتند از: ۱. پوسته بذر با لايه‌اى از سلول‌هاى متراکم اسکلوروئيد مالپيگى (Scleroid malpighian)، (که به‌طور قائم بر پوسته بذر بقولات قرار گرفته) که به‌همراه ترکيبات فنلى يا مواد آب گريز ديگر (آمن ۱۹۶۳، ايوانارى ۱۹۴۹). ۲. بسته شدن منافذ طبيعى در پوسته بذر (اين منافذ شامل سفت، بند و ناف و يک فرورفتگى زيربند و سفت شامل مى‌باشد) اولورا و همکاران (۱۹۸۲) نتيجه گرفتند که عامل اصلى سخت شدن بذر در گياه ليوکانا (نوعى از بقولات) بسته بودن فرورفتگى زيربند و سفت مى‌باشد. اين ساختمان‌ها هنگامى که ميزان رطوبت در خارج بذر کمتر از داخل بذر باشد بسته شده و اين مسئله سبب خروج رطوبت از بذر مى‌شود.
تيمارهاى زيادى را مى‌توان به‌منظور شکستن خواب بر روى بذور سخت انجام داد. (جدول اعمالى که براى پس‌رسى و شکستن خواب بذرها انجام مى‌شود) اسيدها و بازهاى قوى مى‌توانند در شکستن خواب مؤثر باشند اما به بذر هم صدمه مى‌زنند. حرارت ۱۰۰ درجه سانتى‌گراد براى ۵/۱ دقيقه که توسط لامپ ۲۵۰W مادون قرمز يا آب داغ ايجاد شود در کاهش ميزان سختى بذر بسيار مؤثر است. تيمار با آب داغ (۱۰۰ درجه سانتى‌گراد) براى مدت ۵ تا ۲۰ ثانيه سبب باز شدن ناف (فرورفتگى بند و سفت) گياه ليوکانا شده و در نتيجه، بسته به‌نوع رقم، ۹۵ تا ۱۰۰% بذرها جوانه زدند. خراش دادن (سائيدن مکانيکي، تيمار با اسيد يا آب داغ) باعث مى‌شود دريچهٔ ناف از بين رفته و قابليت نفود بذر زياد شود. عمل خراش دادن هميشه سودمند نيست زيرا سختى متوسط پوسته بذر، در گياهان علوفه‌اى مقيد مى‌باشد. پديده پس‌رسى به‌طور طبيعى نيز در اثر عواملى از قبيل يخ و ذوب شدن‌هاى مکرر، آبگيرى و آبدهى‌هاى متوالي، خوراک حيوانات شدن، فعاليت ميکروبى و يا ذخيره در انبار به‌وجود مى‌آيند.
   جدول اعمالى که براى پس‌رسى و شکستن خواب بذرها انجام مى‌شود.
گونه‌ها اعمالى که پس از برداشت جهت تحريک جوانه زدن انجام مى‌شود. ملاحظات مرجع
يونجه (Medicago sativa) خراش: سائيدن، حرارت اسيد، الکتريسيته، سوراخ کردن پوست بذر، عوامل حياتى ممکن است براى بقولاتى که داراى بذر سخت و غيرقابل نفوذ نسبت به آب (از نظر زراعي) مى‌باشند، مفيد باشد. بذور سخت به‌طور طبيعى در خاک نرم مى‌شوند. دکستر ۱۹۵۵
علف برنج وحشى (Oryzospsis hymenoides) خراش با اسيد تنها راه مؤثر - پوسته بذر داراى بازدارنده ABA است. مک دونالد و جان ۱۹۷۷
هلو (Perricum malum) سرما دادن بذور خواب جنين، نياز به ۷۵۰ واحد سرما در ۱۰-۶ درجه سانتى‌گراد تا برداشتن سرما و يا حذف لپه‌ها مى‌باشد. توکى و کارلسون ۱۹۴۵
توق (Xanthium pennsylvanium) کينتين، اکسيژن زياد بذرهاى بالائى در خواب هستند، در ۱۰۰% اکسيژن درجه حرارت ۳۳-۳۰ درجه سانتى‌گراد جوانه زدن ۱۰۰% مى‌باشد. کراکر ۱۹۰۶، جان و آلبرشت ۱۹۵۰
يولاف وحشى (Avena fatua) اکسيژن زياد نور قرمز و کينتين اثر مواد بازدارنده را خنثى مى‌کنند. کينتين جاى نور قرمز را نمى‌گيرد. کوپلند ۱۹۶۷
- نور قرمز جيبرلين در خيلى از گونه‌ها جاى نور و درجه حرارت را مى‌گيرد. تول و هندريکس ۱۹۵۶
- اسيد جيبرليک GA سبب فعال شدن و توليد مالتاز مى‌شود. بانر و رانر ۱۹۶۵
- نيترات پتاسيم اکسيژن بالا و H۲O۲ بالا و سوراخ کردن پوسته بذر مؤثر است. هى ۱۹۶۷
- کندم پوشينک‌ها نيترات پتاسيم مؤثر است هندريکس ۱۹۵۶
کاهو (Lactuca sativa) اتيلن، GA، انبار کردن در شرايط خشک نور قرمز رقمى که تازه بذر آن برداشت شده فورى در انبار خشک بيدار مى‌شود. بلاک ۱۹۵۹ و ناى لورنورو ۱۹۵۹
- تيواوره نور و GA اثر آن را بيشتر مى‌کند و جايگزين نور و حرارت‌هاى پائين مى‌گردد. بوتورک ۱۹۵۴
چمن چند ساله (Poa pratensis) درجه حرارت متناوب و نور - پل جاکوف و ميبر ۱۹۵۸ و توکى و کارلسون ۱۹۴۵
پنجه‌مرغى (Cynodon dectylon) اکسيژن کم - مورينگا ۱۹۲۶
اگروستيس (Agrostis palustris) درجه حرارت و نور متناوب طول مدت حرارت دهى براى بسيارى از گونه‌ها مهم است. نور قرمز همراه با درجه حرارت بالا نيز مؤثر است. واکنش اندک دو رقم در درجه حرار‌ت‌هاى مرزى انجام مى‌گيرد. تول و کچ ۱۹۷۷
فستوکا (Festuca arundinacea) درجه حرارت پائين جوانه زدن بذر در درجه حرارت ۳۵ درجه سانتى‌گراد براى ۷ روز در درجه حرارت‌هاى پائين باعث تحريک جوانه‌زنى مى‌شود. دانيلسون و تول ۱۹۷۶
گرامينه‌هاى کويرى شستن با آب شستن با باران‌هاى زمستانه ويگيز ۱۹۵۵
(Agrostis tenuis) نمک‌هاى N و KNO۳ در آزمايشگاه‌هاى بذر بيشتر استفاده مى‌شود. محلول ۱/۰ تا ۱% مفيد مى‌باشد. در درجه حرارت‌هاى پائين باعث تحريک جوانه‌زنى مى‌شود. گاد ۱۹۵۵
برنج وحشى (Zizania palustris) آب سرد و انبار بيشتر از ۱۰۰ روز ABA، بازدارندهٔ جنين و فرابر (پريکارپ) آلبرشت ۱۹۷۹
پوسته بسيارى از بذرها از قبيل بذرهاى چمنى و برخى از علف‌هاى هرز مثل علف سوزنى (Needle grass) و علف برنج هندى (Oryzospsis hymenoides) نسبت به اکسيژن غيرقابل نفوذ هستند. در علف برنج هندى پوشينک‌ها به‌عنوان سدى در مقابل اکسيژن عمل مى‌کنند. در اين بذرها ۷ سال پس از برداشت بذر، جوانه زدن به ۷۲% بالغ گشت. اگر بذور را پس از قرار دادن در محلول KNO۳، سرما دهند. جوانه‌زنى تقريباً به‌طور کامل تحريک مى‌شود. توق و يولاف وحشى نمونه‌هاى از بذرهاى در حال خواب هستند که علت خواب آنها عدم نفوذ اکسيژن است.
بذر توق يک ميوه خشک ناشکوفا است که داراى دو نوع دانه است. دانه پائينى به‌راحتى جوانه مى‌زند ولى دانه بالائى براى سال‌ها در خواب با باقى مى‌ماند. علت خواب آن است که مکش اکسيژن در اطراف آن کم است. پوشينک‌هاى روى يولاف وحشى هم سبب کاهش مکش اکسيژن مى‌شود. لذا اگر پوسته بذر اين دو نوع گياه را برداريم به‌راحتى جوانه مى‌زنند.
برخلاف بذرهاى سخت، بذرهائى که پوسته آنها داراى مقاومت مکانيکى است به‌راحتى مى‌توانند آب جذب کنند. اما متورم شدن و رشد جنين در آنها کندتر پيش مى‌رود. بذرهاى بعضى از گياهان چمنى و گونه‌هائى که داراى ميوه بذرى با پوست سخت (ميوه‌هاى تک‌دانه با پوسته چوبي) هستند، پوسته‌هاى آنها به‌طور مکانيکى از ظهور جنين جلوگيرى مى‌کند. اگر بذرهائى که داراى پوسته سخت هستند براى مدت زيادى در انبار مرطوب قرار گيرند، پوسته سخت آنها نرم شده و سپس رسيدگى در آنها انجام مى‌گيرد. مثلاً اگر گردو سياه (Juglans nigra)، را براى مدت چند هفته در انبار مرطوب در درجه حرارت ۵-۲ درجه سانتى‌گراد قرار دهيم، قابليت جوانه‌زنى پيدا مى‌کنند. به‌‌ظاهر، اين‌گونه‌ها داراى دو سازوکار خواب هستند: ۱. پوسته بذر مقاوم از نظر مکانيکي، ۲. جنين نارس (نارس فيزيولوژيکي). همچنين معلوم شده است غلاف گردو داراى يک بازدارنده رشد به اسم (جوگلان) مى‌باشد که سومين مکانيسم خواب در گردو سياه است. وقتى اين گردو در محل مرطوب انبار مى‌شود اين ماده در آب حل شده از بين مى‌رود. اکولوژى گونه‌هائى که ميوه‌هاى تک‌دانه با پوسته چوبى دارند و حيوانات کوچکى که سبب دفن اين دانه‌ها مى‌شوند با يکديگر عجين شده است، به‌طورى که عمل دفن ميوه‌ها سبب پراکنده شدن اين دانه‌ها و نرم شدن پوسته بذر و خراش خوردن در طول دوره زمستان مى‌شود.


همچنین مشاهده کنید