تحقیقات تاریخی

تحقيق تاريخى با استفاده از اسناد و مدارک معتبر انجام مى‌شود تا از اين طريق بتوان ويژگى‌هاى عمومى و مشترک پديده‌ها و حوادث تاريخى و دلايل بروز آنها را تبيين کرد؛ مثلاً تحقيق تاريخى مى‌تواند به بررسى اوضاع و احوال دولت‌ها و نحوهٔ عمل آنها و نوع روابطشان با مردم پرداخته، عوامل سقوط آنها را تشخيص داده، براساس آن نظريه ارائه دهد. تحقيقات تاريخى همواره با مشکلات فراوان روبروست که مهمترين مشکل آن عدم حضور محقق در صحنهٔ واقعه است تا بتواند به‌طور زنده اطلاعات و مدارک مورد نياز را گردآورى کند؛ در نتيجه، منبع عمدهٔ اطلاعات و داده‌هاى او اسناد، شواهد و مدارکى است که مى‌تواند حول مسئله تحقيق به آنها دسترسى پيدا کند.

مشکل ديگر تحقيقات تاريخي، سازمان دادن اطلاعات و مدارک گرد‌آورى شده است؛ يعنى محقق زمانى مى‌تواند به تجزيه‌وتحليل يک واقعه بپردازد که امکان برقرارى ارتباط بين اسناد و مدارک و ساختن تصويرى از وضعيت و خصوصيات زمان حادثه وجود داشته باشد؛ مسلماً اين کار نيز مستلزم کامل بودن مدارک است که احتمال دارد گاه محقق نتواند مدارک مورد نياز را جمع‌آورى نمايد. در اين صورت، يا قادر به نتيجه‌گيرى و شناخت پديده نيست، يا ناچار است بعضى گسستگى‌هاى بين مدارک بدست آمده را با حدس و گمان و تفسير پر کند و تصويرسازى نمايد؛ در چنين شرايطى ارزش علمى کار وى در معرض ترديد قرار مى‌گيرد. از همين جاست که بعضى از صاحب‌نظران ارزش تحقيقات تاريخى را به دلايل زير ضعيف مى‌دانند:

۱. محقق در صحنه حضور ندارد و نمى‌تواند متغيرها را شناسايى و کنترل نمايد.

۲. امکان تهيه مدارک کافى برايش وجود ندارد و براى به نتيجه رساندن تحقيق ناچار است به حدس و گمان و تفسير شخصى متوسل شود.

۳. بعضى از منابع کسب اطلاع مانند نقل قول‌هاى سينه به سينه سنديّت و اعتبار ندارد.

ولى اگر محقق تاريخى دقت کافى داشته باشد، مى‌تواند طورى عمل کند که اعتبار علمى کارش کاهش نيابد. او بايد اولاً مدارک و اسناد را بررسى و ارزيابى کند و اسناد و شواهد معتبر را مبناى تحقيق خود قرار دهد. ثانياً تا حد امکان مدارک و شواهد مورد نياز را کامل نموده، بين آنها ارتباط منطقى برقرار کند. ثالثاً، از دخالت دادن نظريات شخصى و تعبير و تفسيرهاى غيرمنطقى خوددارى نمايد و با استفاده از شيوه مقايسهٔ مدارک و شواهد و تحليل منطقى آنها، گسستگى‌هاى اسناد را برطرف کند.