| منابع تحقيق تاريخى را مى‌توان به دو گروه عمدهٔ زير تقسيم کرد: منابع دست اول، منابع دست دوم يا دست چندم.
|
|
| منابع دست اول، منابعى هستند که مستقيماً در ارتباط با حادثه يا پديده قرار مى‌گيرند و ممکن است به شکل کتبي، شفاهي، تصويري، مادّى و مانند آن مشاهده شوند.
|
|
| منابع دست چندم، منابعى هستند که به‌طور غيرمستقيم در ارتباط با حادثه قرار دارند و به اتکاى منابع دست اول تهيه مى‌شوند که ممکن است بصورت نقل‌قول‌هاى مستقيم يا غيرمستقيم يا بصورت کتبى و شفاهي، چند دست بگردند و از سندى به سند ديگر انتقال يابند. طبيعى است هرچه اين اسناد بيشتر دست بدست شوند، ارزش آنها بيشتر کاهش مى‌يابد، چون امکان دخل و تصرف يا افتادگى و بى‌دقّتى در آنها وجود دارد؛ بنابراين، محقق تاريخى بايد تحقيق خود را به اسناد دست اول يا نزديک‌تر به آن متکى نمايد.
|
|
|
|
|
|
| مدارکى هستند که بصورت کتبى نوشته شده‌اند و در رابطهٔ مستقيم با پديده و واقعهٔ مورد مطالعه قرار دارند، مانند: کتاب‌ها، اجاز‌ه‌نامه‌ها، فرمان‌ها، بيوگرافى‌ها، پرونده‌هاى اداري، شجره‌نامه‌ها، سفرنامه‌ها، تابلوهاى خطاطي، آراء دادگاه‌ها، صورت‌جلسه‌ها، گزارش‌هاى رسمي، وصيّت‌نامه‌ها، قراردادها، قباله‌ها، کتيبه‌ها و سنگ‌نبشته‌ها، استشهادها، اظهارنامه‌ها، آگهى‌ها، صورتجساب‌ها، نمايشنامه‌ها، گزارش‌هاى تحقيقى و ... که عمدتاً خود فرد يا ناظر يا کاتب حاضر آنها را به رشتهٔ تحريز درآورده است و به‌طورکلى از اعتبار بالايى برخوردارند.
|
|
|
|
| اسنادى هستند که سينه به سينه منتقل شده يا در خاطرات مردم قرار دارند و از حافظه‌ها گرفته مى‌شوند. عمدهٔ اين منابع عبارتند از: ضرب‌المثل‌ها، خاطره‌ها، نقل‌قول‌هايى که براساس شنيده‌هايى است که از حادثه يا پديده‌اى نقل شده است، سخنرانى‌ها، مصاحبه‌ها و مذاکرات و مجادلات و گفتگوهايى که دربارهٔ مسئله‌اى انجام شده و مثلاً از نوارهاى ضبط شده قابل استخراج است، آداب و سنن جامعه که براى تصوير وقايع تاريخى و فرهنگى مورد استفاده قرار مى‌گيرد، موسيقي، شعر، طنز و لطيفه‌هايى که بر سر زبان‌هاست.
|
|
| منابع تصويرى تحقيقات تاريخى
|
|
| اين منابع در دوره‌هاى اخير و پس از اختراع دستگاه‌هاى تصويربردارى (عکس و فيلم) توسعه يافته است. در گذشته اين منابع محدود بود و غالباً از حدود تابلوهاى نقاشى خارج نمى‌شد، ولى امروزه اين منابع بسيار غنى و وسيع است و در آينده نيز گسترش بيشترى خواهد يافت. اين منابع عبارتند از: تابلوهاى نقاشي، عکس‌ها، انواع فيلم از جمله فيلم‌هاى مستند، نقشه‌ها، کروکى‌ها، نمودارها، تابلوهاى مينياتور، طرح‌ها، عکس‌هاى هوايي، تصاوير ماهواره‌اى و مانند آن.
|
|
| منابع ساختمانى تحقيقات تاريخى
|
|
| اين منابع بناهايى هستند که در دوره‌هاى تاريخى ساخته شده و هنوز به‌صورت آثار باستانى باقى مانده‌اند و حاوى اطلاعات خوبى از ويژگى‌هاى دورهٔ تاريخى احداث بنا هستند. ساختمان‌ها، کاخ‌ها، پل‌ها، جاده‌ها، کنده‌کارى‌ها، نقوش ساختماني، مقبره‌ها، سنگ‌قبرها، سکونت‌گاه‌ها، زيارتگاه‌ها، کاروانسراها، آب‌انبارها، قلعه‌ها و نظاير آنها از اين مقوله‌اند.
|
|
| منابع مادى و ابزارى تحقيقات تاريخى
|
|
| اين منابع اجسامى هستند که از دوره‌هاى تاريخى باقى مانده‌اند و باستان‌شناسان با تجزيه‌وتحليل آنها مى‌توانند ويژگى‌هاى زمان مربوط را تصويرسازى کنند و منبع خوبى براى مطالعات تاريخى فراهم آورند. اين منابع عبارتند از: سلاح‌ها، ظروف، ابزار کار کشاورزى و صنعتي، وسايل حمل‌ونقل، وسايل خانگي، سفال‌ها، لباس‌ها، سکه‌ها، اشياء هنري، مجسمه‌ها، پيکرها، درها، سنگواره‌ها، لوح‌ها، ابزار موسيقي، اسکلت‌ها و مانند آن.
|
|
|
|
| اين اسناد سابقهٔ طولانى ندارند، ولى از منابع تحقيق تاريخى هستند که براى آينده ارزش پيدا مى‌کنند. اين منابع عبارتند از: حافظهٔ رايانه، ديسک‌ها، ديسکت‌ها و ميکروفيش، ميکروفيلم، جعبه‌هاى اطلاعاتى و ...
|
|
|
|
| محقق تاريخى با تکيه بر اسناد و مدارک و منابع تهيهٔ آنها مى‌تواند اطلاعات را براى تجزيه‌وتحليل جمع‌آورى کند؛ بنابراين، مهم‌ترين وظيفهٔ او بررسي، نقد و ارزيابى سند است تا از اين طريق اعتبار آن نزد او تأييد شود و با اطمينان خاطر بتواند به آن اتکا نمايد. به اين اقدام، نقد سند گفته مى‌شود که بر دو نوع است: نقد بيرونى و نقد دروني. (روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتاري؛ ص ۱۸۴)
|
|
|
|
| محقق حقيقى بودن و اصالت سند را مورد بررسى قرار مى‌دهد. يعنى اينکه آيا سند مربوط به واقعه است يا خير؟ و آيا احتمال جعلى بودن وجود ندارد؟ محقق تاريخى بايد سند را با ساير اسناد و شواهد تاريخى مربوط مقايسه نمايد؛ مثلاً او بايد امضا و مهر، تاريخ نوع خط، نوع جوهر بکار رفته، نوع کاغذ، پوست يا چرم يا چوب و غيره، نوع کلمات، سبک نگارش و غير آن را مورد بررسى و ارزيابى قرار دهد و آن را با ساير اطلاعات مربوط به شخص، واقعه يا تکنولوژى دورهٔ مروبط به سند مقايسه نمايد و از صحت تعلق آن به موضوع مورد مطالعه اطمينان حاصل نمايد.
|
|
|
|
| پس از اطمينان از صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، ارزيابى محتواى مطالب مطرح مى‌شود که آيا اطلاعات صحيح است و تصوير درستى از موضوع يا واقعه را ارائه مى‌دهد؟ آيا مطالب آن با موازين عقلى تطبيق مى‌کند؟ آيا مطالب آن با ساير اطلاعات تأييد شده از منابع ديگر همخوانى و تناسب دارد؟ آيا در بيان واقعيت غلّو نشده است؟ آيا سند تحت فشار و احساس ترس يا براى خودشيرينى نوشته نشده است؟ آيا سند واقعيت را وارونه جلوه نمى‌دهد؟
|
