بدين معنى که وقتى افراد گروه آزمودنى بهطور متجانس برگزيده شدند، در معرض متغير مستقل قرار مىگيرند. سپس از آنها آزمون بعمل مىآيد و نتايج مورد تجزيهوتحليل قرار مىگيرد. ايراد اصلى اين روش آن است که معيارى براى مقايسه نتايج آزمون با آن وجود ندارد و محقق ناچار است يافتهها را بصورت غيرمستقيم و ادراکى با گروههاى مشابه مقايسه کند.
پيشآزمون و پسآزمون
در اين روش از گروه متجانس قبل از تأثير متغير مستقل آزمون به عمل مىآيد (t۱). سپس تحت تأثير متغير مستقل قرار مىگيرند و پس از آن مجدداً از آنها آزمون گرفته مىشود (t۲) و نتايج آن با نتايج آزمون قبل مقايسه مىگردد. اگرچه اين روش از روش قبلى بهتر است، از متغيرهاى ناخواسته متأثر مىشود و نمىتوان تمام تفاوتهاى موجود بين نتايج دو آزمون را ناشى از متغير موردنظر دانست. البته اگر آزمودنىها از رخدادهاى مشابه متغير مستقل يا تحول روانى و فيزيولوژيک يا تحول در ابزار و روشهاى کار و کاهش تعداد، متأثر نشوند، مىتوان به نتايج تحقيق اعتماد کرد.
آزمايش با استفاده از دو گروه شاهد و آزمايش
در اين روش افراد متجانس آزمودنى بطور تصادفى به دو گروه الف و ب تقسيم مىشوند. در اين حالت، گروه الف را گروه آزمايشى مىنامند که تحت تأثير متغير يا متغيرهاى مستقل قرار مىگيرند؛ گروه ب را گروه کنترل يا گروه شاهد يا گروه گواه مىنامند که تحت تأثير متغيرهاى مستقل قرار نمىگيرند. اين روش نيز به دو صورت قابل انجام است: استفاده از پس آزمون، استفاده از پيشآزمون و پسآزمون.
استفاده از پسآزمون
بدين معنى که پس از انتخاب دو گروه، يکى بعنوان گروه آزمايش و ديگرى بعنوان گروه شاهد تعيين مىشود. سپس گروه آزمايش تحت تأثير متغير مستقل قرار مىگيرد. در اين روش چون قبل از اعمال متغير، شاخصى براى تشابه و توازن دو گروه وجود ندارد، امکان دارد تفاوتهاى بدست آمده بعنوان متغير ناخواسته در نتايج تحقيق تأثير بگذارد.
استفاده از پيشآزمون و پسآزمون
در اين روش قبل از اعمال متغيرها، از هر دو گروه آزمايش و کنترل آزمون به عمل مىآيد و وضعيت آنها روشن مىشود. سپس گروه آزمايش تحت تأثير متغير مستقل قرار مىگيرد. پس از آن از هر دو گروه آزمون به عمل مىآيد و نتايج دو آزمون با همديگر مقايسه مىشود. در صورت وجود اختلاف معنىدار، محقق مىتواند از مؤثر بودن متغير مستقل اطمينان حاصل نمايد.
اين روش در بين روشهاى آزمايشى ذکر شده از اعتبار بالاترى برخوردار است، مشروط بر آنکه اولاً افراد و گروهها از تجانس لازم برخوردار بوده، به روش تصادفى انتخاب شده باشند؛ ثانياً ميزان تأثير متغيرهاى ناخواسته و مزاحم به حداقل کاهش يابد.