نقش فرضیه در تحقیق علمی

فرضيه، توجيه و تبيين‌هاى حدسى معيّنى را دربارهٔ واقعيات عرضه مى‌کند و پژوهشگران را در بررسى اين واقعيات و تجارب کمک و هدايت مى‌کند. فرضيه يک پيشنهاد توجيهى و به زبان ديگر راه‌حل مسئله است که هم به يافتن نظم و ترتيب در بين واقعيات کمک مى‌کند و هم باعث استنتاج مى‌شود. يافته‌هاى علمى دانشمندان هر يک در پى يک فرضيه و حدس و گمان علمى مقدور شده است. آنها ابتدا به صورت‌بندى فرضيه اقدام کرده‌اند و سپس در مورد آن به تحقيق و جستجو پرداخته‌اند.

فرضيه‌ها ضمن اينکه براى پيگيرى و انجام دادن امور تحقيق بطور کلى به محقق جهت مى‌دهند باعث مى‌گردند که: نخست، مطالعهٔ منابع و ادبيات مربوط به موضوع تحقيق جهت‌دار شود و از مطالعهٔ منابعى که ربطى به پژوهش ندارند جلوگيرى بعمل آيد. دوم، پژوهشگر را نسبت به جنبه‌هاى موقعيتى و معنى‌دار مسئله پژوهش حساس‌تر مى‌نمايند. سوم، فرضيه باعث مى‌شود تا محقق مسئله پژوهش را بهتر درک کند و روش‌هاى جمع‌آورى اطلاعات را بهتر تعيين نمايد. چهارم، فرضيه چهارچوبى براى تفسير اطلاعات جمع‌آورى شده و نتيجه‌گيرى از آن ارائه مى‌دهد. نکته‌اى که بايد به آن توجه شود آن است که تحقيقات علمى از هر نوعى که باشند نياز به تدوين فرضيه دارند؛ زيرا تحقيق علمى تلاشى است براى معلوم کردن مجهول يا حل مسئله؛ و مجهول ممکن است ماهيت يا شيء يا پديده باشد، يا ممکن است وضعيت و حالات آن باشد، يا ممکن است از سنخ رابطه بين پديده‌ها، اشياء و متغيرها باشد. ممکن است اين مجهولات مربوط به گذشته باشند و ممکن است مربوط به حال يا آينده؛ بنابراين، همهٔ آنها روش تحقيق علمى را طلب مى‌کنند. پس در تحقيقات علمى محققان ناگزيرند نسبت به ساختن و پردازش فرضيه اقدام کنند. براى روشن شدن موضوع مى‌توان افزود:

در تحقيقات توصيفى فرضيه‌ها مبيّن وجود حالات، شرايط، صفات، ويژگى‌هاى اشياء و اشخاص، موقعيت‌ها، پديده‌ها و رخدادهايى هستند که نسبت وقوع رويداد، صفات، ويژگى‌هاى اشياء و پديده‌ها را توضيح مى‌دهد. (هومن، حيدرعلي؛ پايه‌هاى پژوهش در علوم رفتاري؛ ص ۴۳)

در تحقيقات علّى و همبستگى فرضيه از وجود رابطه صحبت مى‌کند، چه رابطه‌هاى همبستگى و چه رابطه‌هاى علّى که مبيّن رابطهٔ علت و معلولى مى‌باشند.

در تحقيقات علّى بسته به موضوع و اهميت و مقياس آن محقق مى‌تواند يک يا چند فرضيه را صورت‌بندى کند. او براى سنجش علت يک پديده ممکن است چند متغير را در کانون توجه قرار داده، براى هر يک از آنها فرضيه‌اى تدوين نمايد. سپس، مى‌تواند اين فرضيه‌ها را اولويت‌بندى نمايد و از بين چند فرضيه مهمترين آنها را جهت شروع آزمايش انتخاب کند. مهمترين فرضيه را فرضيهٔ اهم نيز مى‌گويند؛ يعنى فرضيه‌اى که براى توضيح واقعيت پديده يا رابطهٔ بين متغيرها محتمل‌ترين باشد يا در واقع در مورد آن احتمال و حدس قوى‌ترى نسبت به ديگران وجود دارد.