بر جانور و نبات و ارکان

بر جانور و نبات و ارکان		سالار که کردت ای سخن‌دان؟
وز خاک سیه برون که آورد		این نعمت بی‌کران و الوان؟
خوانی است زمین پر ز نعمت		تو خاک مخوانش نیز خوان‌خوان
خویشان تو اند جانور پاک		زیرا که تو زنده‌ای چو ایشان
پس چونکه رهی و بنده گشتند،		ای خویش، تو را بجمله خویشان؟
تو در خز و بز به زیر طارم		خویشانت برهنه و پریشان
ایشان ز تو جمله بی‌نیازند		وز بیم تو مانده در بیابان
تو مهتری و نیازمندی		نشنود کسی مهی بر این سان
گر شیر قوی‌تر است از تو		چون است ز بانگ تو گریزان؟
ور پیل ز تو به تن فزون است		بر پیل تو را که داد سلطان؟
بیگار تو چون همی کند آب		تا غله دهدت سنگ گردان؟
آتش به مراد توست زنده		در آهن و سنگ خاره پنهان
فرمان تو را چرا مطیع است		تا پخته خوری بدو و بریان؟
در آهن و سنگ چون نشسته است		این گوهر بی‌قرار عریان؟
بیرون نجهد مگر بفرمانت		این گوهر صعب ازین دو زندان
جز تو ز هوا همی که سازد		چندین سخن چو در و مرجان؟
دهقانی توست خاک ازیرا		خویشانت نیند چون تو دهقان
ارکان همه مر تو را مطیع‌اند		هرچند خدای راست ارکان
نیکو بنگر که: کیستی خود		وز بهر چه‌ای رئیس حیوان
وین کار که کرد و خود چرا کرد		آن کس که بکرد با تو احسان
از جانوران به جملگی نیست		جز جان تو را خرد نگه‌بان
بر جانورت خرد فزون است		وز نور خرد گرد شرف جان
وز نور خرد شده است ما را		این جانور دگر به فرمان
آزاد شود به عقل بنده		واباد شود به عقل ویران
آباد به عقل گشت گردون		وازاد به عقل گشت لقمان
معروف به دیدن است چشمت		دندانت موکل است بر نان
گوشت بشنود و دست بگرفت		بینیت بیافت بوی ریحان
بنگر: به خرد چه کرده‌ای کار		صد سال در این فراخ میدان
بی‌کار چراست عقل در تو		بر کار همیشه تیز دندان
چیزیت نداد کان نبایست		دارنده‌ی روزگار، یزدان
کار خرد است باز جستن		از حاصل خلق و چرخ و دوران
کار خرد است دردها را		آورد پدید روی درمان
از مرگ بتر ندید کس درد		داناش نخواست همچو نادان
ای آمده زان سرای و مانده		یک چند در این سرای مهمان
دانا نکشد سر از مکافات		بد کرده بدی کشد به پایان
یک چند تو خورده‌ای جهان را		اکنون بخوردت باز گیهان
«چون تو بزنی بخورد بایدت»		این خود مثل است در خراسان
بر خوردن جسم هر خورنده		دندان زمانه مرگ را دان
بنگر که خرد رهی نماید		زی رستن از این عظیم ثعبان
حق است چنین که گفتمت مرگ		بر حق مشو بخیره گریان
تن خورد در این جهان و او مرد		بر جان نبود ز مرگ نقصان
جان را نکند جهان عقوبت		کو را ز تن آمده است عصیان
چون گشت یقین که جان نمیرد		آسان برهی ز مرگ آسان
آسان به خرد شود تو را مرگ		زین به که کند بیان و برهان؟
مشغول تنی که دیو توست او		بل دیو توی و او سلیمان
خندانت همی برد سوی جر		دشمن بتر آن بود که خندان
ای بنده‌ی تن، تو را چه بوده‌است		با خاطر تیره روی رخشان؟
افتاده به چاه در، چه بایدت		بر برده به چرخ طاق و ایوان؟
تن جلد و سوار و جان پیاده		بالینت چو خز و سر چو سندان
جان را به نکو سخن بپرور		زین بیش مگر گرد دیوان
بنگر که قوی نگشت عقلت		تا تنت نگشت سست و خلقان
چون جانش عزیزدار دایم		مفروش گران خریده ارزان
آن کن که خرد کند اشارت		تا برشوی از ثری به کیوان
بگزار به شکر حق آن کس		کو کرد دل تو عقل را کان
از پاک‌دل، ای پسر، همی گوی		«سبحانک یا اله سبحان»
بنگر به چه فضل و علم گشته‌است		یعقوب جهود و تو مسلمان
آن خوان که مسیح را بیامد		آراسته از رحیم رحمان
تو چون به شکی که زی محمد		نامد به ازان بسی یکی خوان؟
خوان پیش توست لیکن از جهل		تو گرسنه‌ای برو و عطشان
از نامه خبر نداری ایراک		برخوانده نه‌ای مگر که عنوان
گوئی که «فلان مرا چنین گفت		و آورد مرا خبر ز بهمان
کز مذهب‌ها درست و حق نیست		جز مذهب بوحنیفه نعمان»
هارون زمانه را ندیدی		ای غره شده به مکر هامان
ریحان که دهدت چون همی تو		ریحان نشناسی از مغیلان؟
آگاه نه‌ای که ریگ بارید		بر سرت به جای خرد باران
گمراه شدی چو بر تو بگذشت		در جامه‌ی جبرئیل شیطان
از شیر و ز می خبر نداری		ای سرکه خریده و سپندان
آگاه شوی چو باز پرسد		دانات ز مشکلات فرقان
چون خیره شود سرت در آن راه		رهبر نبوی تو بلکه حیران
چون برف بود بجای سبزه		دی ماه بود نه ماه نیسان
ای حجت دین به دست حکمت		گرد از سر ناصبی بیفشان