نگاهی به بداهه نوازی های لطفی

آغاز سخن سخت است چرا که وقتی بر روی کاغذ می نویسیم «هنر بداهه نوازی» یا حتی این عبارت را از کسی می شنویم در دریای خیال غرق می شویم. عجب عبارت شگفت انگیزی است و بحق که این همه حیرت بیخود نیست. بداهه سراسر شگفتی و شور و احساس است به خصوص اگر بداهه در تجرید موسیقی باشد.
موسیقی ایرانی تا به حال در این مملکت بیشترین لطف از بداهه های خود را نصیب ما کرده است و گاه گاه شور استادان موسیقی چنان ما را با خود برده اند که بداهه های آنان را چون سمفونی هایی که ساعت ها وقت صرف تنظیمشان می شود شنیده ایم و بعضاً فراموش کرده ایم که بداهه اند، ولی به راستی چه حسی است این احساس منحصر به فرد سفر با بداهه نوازی که هر بار ما را به سویی می برد؟
مقدمه گفتم از آنجا که سخن پیرامون هنرنمایی بداهه ای است که از چند روز دیگر از سوی محمدرضا لطفی اجرا می شود. شاید تا به حال بارها از خود سوال کرده ایم که کدام یک از کارهایی که عاشقانه دوستشان داریم بداهه اند؟
به نظرم خیلی از آنها بداهه اند. مگر می شود موسیقی را مثل فرمول سرهم بندی کرد (گرچه مردن هایی، امسال جان کیج، بازی ها با آن درآورده اند آنقدر که از خود خالی اش کرده اند) مگر می شود چیزی زد و ساخت که از عمق وجود بیاید و تا عمق وجود برود و نوعی بداهه ننامیمش؟ چیست این ارتباط عجیب ذهن و زبان (موسیقی) که در لحظه می آید و در لحظه نواخته می شود و چیست این تسلط حیرت انگیز نوازندگی و این شفافیت درون و بیرون.
گفته اند (البته نه چندان دقیق) که تاریخ بداهه نوازی در ایران به «علی اکبرخان فراهانی» می رسد. و از آن زمان و پس از ورود ویولن و پیانو به ایران بوده که بداهه در میان ما شکل گرفته است. تاریخش آنقدرها مهم نیست (حداقل برای الان ما و چند شب آینده مان). بداهه (improvise) از واژه لاتین improvisus به معنای پیش بینی ناپذیر گرفته شده است و چه هیجانی بیشتر از آنکه هر لحظه در انتظار شنیدن چیزی باشی که نمی دانی چیست، هر چند بدانی که در کدام دستگاه و کدام گوشه است.
در مقام قیاس، بداهه نوازی را می توان با گفت و گو در برابر خواندن از روی متن نوشته شده مقایسه کرد. بداهه کار کردن دایره گسترده ای از هنرها، از تئاتر تا رقص و موسیقی و فیلم و تلویزیون و نمایش های تک نفره را دربر می گیرد. و آن هنگام که خوب اجرا شده است اولین نتیجه آن احساس رضایت بینندگان و شنوندگان آن بوده است.
بداهه نوازی در اغلب سبک ها و شاخه های موسیقی مشاهده می شود، ولی بیشتر در خصوص بداهه نوازی های ملودیک موسیقی جز بود که این اصطلاح قوت معنایی یافت.
در سبک های موسیقی شرقی، موسیقی های ایرانی و هندی و در سبک های غربی، جز، بلوز و بلوگرس از عمده ترین زمینه هایی بودند که بداهه نوازی به اوج شکوفایی خود در آنها رسیده است. اگر به موسیقی کلاسیک غربی نگاه کنیم تعداد بسیاری کمی از موزیسین ها را پیدا می کنیم که قطعه بداهه مشهوری همچون رسیتال پیانو «فرانتس لیست» یا کارهای قدیمی تری که از موتسارت و بتهوون به جا مانده است داشته باشند.
البته هر چه به سمت قرن بیستم نزدیک می شویم و خصوصاً با پیدایش موسیقی جز کارهای بسیار موفقی در این زمینه مشاهده می کنیم. در این خصوص می توان به «کیث جرت» اشاره کرد که بحق یکی از موفق ترین موزیسین ها در امر بداهه نوازی بود. او با برگزاری کنسرت های بداهه نوازی فراوان بسیاری از مردم دنیا را شیفته خود کرده بود.
البته امروزه بسیاری در خصوص موسیقی جز که معتقد بودند در ابتدا جنبشی راستین و انسانی بود، به مخالفت برخاسته اند چرا که معتقدند که صرفاً تبدیل به فرم و محتوایی کلیشه ای شده است و دیگر آن چیزی نیست که از عمق وجود هنرمند بیرون بیاید؛ بلکه تبدیل به قانون هایی (احتمالاً زیبایی شناسانه) شده و کلیت همگی آنها با هم مشابه است.
بداهه نوازی وجهی بسیار مهم در موسیقی است. بداهه نوازان غالباً با درک زبان یکی دو سبک از موسیقی مثلاً بلوز، جز یا راک خلاقیت و اصالت لحظه را چاشنی کار خود کرده و به بیان های تازه تری می رسند. در موسیقی ایرانی نیز به همین ترتیب با احاطه به ردیف، سازهای موسیقی و تکنیک های موجود در آن به یک بیان مستقل و خلق در لحظه می رسند.
بداهه نوازی همچنین می تواند به صورت تکنوازی یا همراه جمعی دیگر از سازها نواخته شود. محسن نفر نوازنده تار و سه تار، در خصوص بداهه نوازی می گوید؛ «قبل از هر چیز باید به املای کلمه بداهه توجه کرد، چرا که ارتباط مستقیم بین زبان و تفکر دارد و امری اثبات شده است. زمانی که بداهه با «ح» نوشته شده به معنای نوعی ماهی، آشکار، فراخ، وسیع و شکفتن است. اما زمانی که کلمه بداهه با واژه «ه» نوشته می شود به معنای ناآگاه آمدن، بدون آمادگی قبلی وارد شدن، حاضرجوابی و بی اندیشه سخن گفتن است.
بنابراین املای این کلمه با واژه «ه» صحیح است، چرا که ما در بداهه با فضایی روبه رو هستیم که بدون اینکه نتی را دیده باشیم باید در لحظه نت را بسازیم و اجرا کنیم. در این زمینه باید از قوه خلاقیت بهره برد...» به اعتقاد داریوش طلایی نیز، «تکیه اصلی بداهه نوازی بردانسته ها و توانمندی های نوازنده استوار است.
ضمن آنکه بداهه نوازی زمانی اتفاق می افتد که تکنوازی یا تک خوانی مطرح باشد و حتی اگر چند موسیقیدان نیز بداهه نوازی کنند، یک نوازنده نقش اصلی را برعهده دارد. بداهه نوازی از آنجا که خلق آهنگ در لحظه است لذا نمی تواند از پیش تعیین شده باشد و در واقع بداهه نوازی با حسابگری جور درنمی آید. اما چگونه امر بداهه اتفاق می افتد و اساساً چرا این حالت همیشگی نیست و تنها گاهی برای نوازنده یا خواننده پیش می آید؟
طلایی در این خصوص می گوید؛ «یکی از مهم ترین مراحل بداهه این است که نوازنده خود را در حالت الهام قرار دهد و قرار گرفتن در این حالت البته بسیار مشکل است که تنها در صورت تمرین، تمرکز و ریاضت به وجود می آید. ضمن اینکه تجربه زندگی نیز در این میان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.»
امروزه نادرترین چیز در موسیقی ایران اجرای کنسرت های تکنوازی و بداهه نوازی است. کنسرتی که نوازنده تک و تنها بیاید، بر روی سن بنشیند و با ساز خود با مردم سخن بگوید. سازهامان کم حرف شده اند و خجالتی. یکی در پس دیگری می آید و صدای زیر یکی را صدای بم دیگری پوشش می دهد و تا آنجا می رود که ناگاه بالغ بر ۲۰ ساز در کنار هم نشسته اند و واقعاً چیزی نمی نوازند که باید و صدایی نمی شنویم که باید.
در این بین فردی پیدا می شود که می آید و دو ساعت تک و تنها می نشیند و ساز می زند آن همه بداهه، و ترس آن ندارد که صدای سازش کسی را آزرده کند یا تکنوازی وی موجب کسالت طرفدارانش شود، که طرفداران او اصلاً برای همین آمده اند.
آمده اند که هنرمندشان دست آنها را گرفته و با خود ببرد. مردم با حضور در کنسرت اختیار خود را به هنرمند داده و سوال هم نمی کنند که کجا و چگونه، هدف فقط رفتن است. سیر در دنیای بیکران موسیقی و احساس است.
سیر در دنیایی که هنرمند برایمان در لحظه خلق می کند و چه زیبا خواهد بود لحظه هایی را که هنرمندی برایمان خلق می کند، که می شناسیمش و سال هاست که با نوای زیبای ساز او و همنشینی با آثار لطیف منبعث از خوش قریحگی و خلاقیتش همراه بوده ایم. در آخر آنکه، بر جسارت بی مانند او (ببینید که چند کنسرت بداهه تا به حال اجرا کرده است) درود فرستاده و مشتاقانه در انتظار هنرنمایی او خواهیم نشست.

کامران معتمدی

منبع : روزنامه شرق