۴۵۰۰ ق.م. (الواح گِلین) گِل‌نوشته‌های شهر نیپور - سومر و خط تصویرنگاری - نگارش میخی

داستان کتاب از دشت‌هاى سرسبز جنوبى سرزمين رافدين، از جائى آغاز مى‌شود که سومريان به ‌عنوان يکى از شگفت‌آورترين ملت‌هاى تاريخ بشر، در آنجا تمدن پيشرفته را بنياد نهادند. سومريان در نيمه دوم هزاره پنجم پيش از ميلاد از شمال درياى خزر آمدند و دشت‌هاى سرسبز ميان دجله و فرات را به‌ عنوان سرزمين خود برگزيدند. اين گروه چند قرن پس از سکونت خود توانستند تمدنى درخشان را بنيان نهند و تمام تمدن‌هاى بزرگ خاورميانه از همين تمدن سرچشمه گرفته‌اند. سومريان در پايان هزاره سوم قبل از ميلاد استقلال سياسى خود را از دست دادند و از صحنه تاريخ کنار رفتند. پس از آنها آکادى‌ها و بابلى‌ها و آشورى‌ها پا به عرصه نهادند و تمدن سومريان را گرفتند و آن را تحول بخشيدند، به ‌همين سبب، دستاوردهاى تمدن در زمينه شناخت و تشکيل حکومت و ادبيات با ظهور ايشان همراه است.

از سومريان تا قرن نوزدهم نشانى نبود، تا آنکه از طريق حفارى‌هاى باستان‌شناسى از وجود شهرهاى سومرى و کانال‌هاى آبيارى و مجسمه‌هاى بزرگ و هزاران گِل‌نوشته که بر روى آنها نوشته‌هاى سومرى يا تصويرنگارى نقش بسته بود آگاه شدند و ثابت شد که اين قوم سهم فراوانى در پيشرفت علم داشته‌اند. کتاب و کتاب‌خانه و نگارش به آنها تعلق دارد.

سومريان گِل‌نوشته‌ها را براى بيان انديشه خود به کار گرفته‌اند. اين گل‌نوشته‌هاى کوچک به نيمه هزاره چهارم پيش از ميلاد باز مى‌گردد. شايد جا داشته باشد که بگوئيم سومريان نگارش را از يکى از ملل ساکن در کنارهٔ رود نواب آموخته و به سهم خود آن را تکامل بخشيده‌اند. باستان‌شناسان در سال ۱۹۶۱ در تارتارياى رومانى به نوشته‌هائى که سومريان از خود بر حاى گذاشتند کاملاً آشکار است. باستان‌شناسان نتيجه گرفتند که اين نشانه‌ها به ‌علاوه بسيارى از نشانه‌هاى مشابه که پيش و پس از سال ۱۹۶۱ در کناره رود دانوب کشف شده است، همگى تحت تأثير تمدن‌هاى بزرگ خاورميانه شکل گرفته‌اند. آن‌چه از تحليل‌هاى راديوکربنى به ‌دست آمد کارشناسان را شگفت‌زده و متحير ساخت، زيرا روشن کرد که نشانه‌هاى موجود در کناره رود دانوب صدها سال قديمى‌تر از نوشته‌هاى سومرى هستند. سومريان نخستين کسانى بودند که تصويرنگارى را ابداع کردند و سپس آن را تکامل بخشيدند تا آن‌که توانستند آن را به نظامى نوشتارى تبديل کنند. شکل‌نگارى يا تصويرنگارى خيلى زود به نشانه‌ها تبديل شدند که ديگر شباهت زيادى به شکل اوليه نداشتند. از عواملى که در اين ريخت واژه‌ها سهم داشت شيوه جديد نگارش بر گِلِ تازه بود که با قلم‌هاى نوک‌تيز از نِى يا چوب بر آن مى‌نوشتند. اين نوشته‌ها تقريباً شبيه مثلث بود و به شکل ميخ مى‌ماند و از همين جا است که اين نوع نگارش به نگارش ميخى معروف است.

سومريان در تکامل بخشيدن به اين نوع نگارش تا آنجا پيش رفتند که توانستند به ‌وسيله آن دقيق‌ترين مفاهيم تجريدى و دقيق‌ترين احساسات خويش را بنگارند.

تصويرنگارى و در پى آن خط ميخى با انگيزه تمايل به نوشتن افسانه، داستان و يا متون علمى - آموزشى بنيان نشد. بلکه به ‌وسيله آن معاهده‌هاى تجارى و پيمان‌هاى خويش با دولت‌هاى ديگر را تدوين کرده و ثبت مى‌نمودند. در خلال دو امپراتورى بابلى و آشورى و ساير حکومت‌هاى خاورميانه نگارش در درجه نخست براى اهداف علمى به کار گرفته مى‌شد. از آنچه که بر گِل و سنگ و يا ديگر مواد نگاشته شده بود ۹۵% به امور بازرگانى و ادارهٔ حکومتى ارتباط دارد. اين‌گونه متون از چنان اهميتى برخوردار است که در تاريخ سياسى و اقتصادى جهان نمى‌توان بهائى بر آن نهاد. سومريان گِل‌نوشته‌ها را در اماکن خاصى مانند معابد يا کاخ‌هاى سلطنتى يا مدارس حفظ مى‌کردند. اس.ان.کرامر کارشناس آمريکائى در تاريخ و فرهنگ سومريان به يکى از متون مدون به گِل‌نوسته‌اى دست يافته که در موزه دانشگاه فيلادلفياى ايالت پنسيلوانيا در آمريکا نگهدارى مى‌شود. اين گِل‌نوشته فهرست يکى از کتاب‌خانه‌ها است و تاريخ آن به حدود ۲۰۰۰ سال پيش از ميلاد مسيح باز مى‌گردد و جزء بقاياى شهر نيپور مرکز دينى - فرهنگى سومريان بوده است.

در رو و پشت اين گِل‌نوشته شناسنامه شصت و دو کتاب در موضوعات مختلف نوشته شده است. سيزده کتاب آخر آن به مجموعه‌اى از حکمت اختصاص دارد. اين نشان مى‌دهد که نظامى براى تدوين کتاب‌خانه‌هاى سومرى وجود داشته است. گل‌نوشته ديگرى از نيپور وجود دارد که در موزه لوور پاريس نگهدارى مى‌شود، که آن برخى از عناوين کتاب‌هائى را مى‌يابيم که در گِل‌نوشتهٔ‌، ثبت شده در فيلادلفيا ديده مى‌شود به گونه‌اى که باستان‌شناس کرامر هر دو گِل‌نوشته را اثر دست يک نفر مى‌داند. فرهنگ سومرى براى مدتى بيش از هزار و پانصد سال، يعنى از نيمه هزاره چهارم تا آغاز هزاره دوم پيش از ميلاد بر سرزمين رافدين سيطره داشت در درازاى اين تاريخ، نويسندگان سومرى توانستند شمار بسيارى از متون را در موضوعات مختلف در نسخه‌هاى متعدد به نگارش درآورند. برخى افسانه‌هاى رايج، مانند داستان دلاور ناکام گيلگامِش (Gilgamesh) در نسخه‌هاى فراوان و روايت‌هاى گوناگون به جا مانده است. سومريان نخستين کسانى بودند که اين افسانه را ساختند. آنها متون دامپزشکى و رياضيات را نگاشتند. انسان آن زمان آگاهى‌ها و دستاوردهاى فنى خود را ثبت مى‌کرد.

گِل‌نوشته‌هاى شهر نيپور که بين سال‌هاى ۱۸۸۹ و ۱۹۰۰ کشف شده است، اکثراً در موزه دانشگاه فيلادلفيا و موزه شرق‌شناسى و باستانى استانبول در ترکيه نگهدارى مى‌شوند. بخشى از اين الواح که به ‌وسيله دلالى خريدارى شده است در موزه‌هاى لوور، بريتانيا و برلين موجود است.