مولانا جلال‌الدین محمد ابن سعدالدین اسعدالدوانی

از علمائى که در اين عصر به فارسى کتاب نوشته‌اند يکى 'مولانا جلال‌الدين محمد ابن سعدالدين اسعدالدواني' الکازرونى است، وى مردى متکلم حکيم فاضل محقق منطقى و اديب بوده است و مؤلفات مهم و معروف به عربى از او باقى است که مشهورترين آنها حواشى قديم و جديد و اَجَدّ بر شرح تجريد قوشچى است که شرح مزبور را مولانا على قوشچى بر 'تجريد' محقق طوسى عليه‌الرحه نگاشته است، و اين شرح و حاشيه از اهم کتب کلام و امور عامه است و در مباحث وجود و عدم و وحدت و کثرت و وجوب و امکان و عِلّيت و ساير امور عامه بحث‌هاى دقيق و مفيد بسيار دارد. ملاجلال در عهد سلاطين آق‌قويونلو قضاوت فارس را متعهد بوده است.

تأليفات مولانا جلال‌الدين بيشتر به عربى است مانند:

حواشى سه‌گانه بر شرح تجريد ـ رسالهٔ اثبات واجب قديم و رسالهٔ اثبات واجب جديد ـ رسالهٔ 'انموذح‌العلوم' ـ حواشى تهذيب‌المنطق ـ شرح هيا کل النور سُهروردى مفتول ـ شرح عقايدالعضديه ـ رسالهٔ الزوراء و حواشى بر آن رساله و حواشى و رسالت ديگر.

و آنچه به فاسى از او به نظر حقير رسيده است:

اخلاق جلالى است معروف به 'لوامع‌الاشراق' که به‌نام اميرحسين بهادرخان ترکمان آق‌قويونلو معروف به اُزون حسن تأليف کرده است و رسالات کوچک در شرح بعضى رباعيات و اشعار دارد و در علت تشيّع خويش نيز رساله‌اى دارد به فارسى موسوم به 'نورالهدايه' و معلوم مى‌شود ملاجلال قبل از اين تاريخ ظاهراً در اواخر عمر و مقارن ظهور صفويه (اوايل قرن دهم) مذهب اشاعره داشته است و در آخر به مذهب شيعهٔ اماميه گرويده است.

شيوهٔ فارسى 'دوانى' در مسائل علمى همان شيوهٔ عصر قديم است و با نثر علمى ديگران از متقدمان تفاوتى ندارد.

ملاجلال دوانى شاعر نيز بوده و در شعر 'فانى' تخلص مى‌کرده است، صاحب روضات‌الجنات به نقل از قول صاحب 'سلم‌السموات' وفات ملاجلال را در حدود سنهٔ ۹۰۲ مى‌داند ـ ولى حقير گمان مى‌کند که ملاجلال فتوحات شاه اسمعيل را درک کرده است و ايراد دليل محتاج تفصيل است. لله‌باشى و بعضى ديگر نيز وفات او را در ۹۰۸ مى‌دانند و اين رقم اصح است.