پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
مجله ویستا
وضع سیاسی و اجتماعی و دینی ایران در قرن چهارم و نیمهٔ اول قرن پنجم هجری
قرن چهارم و نيمهٔ اول قرن پنجم هجرى مهمترين دوره از ادوار تمدن اسلامى ايران و از جهات مختلف قابل توجه و مطالعه است. اين عصر که بايد آن را عصر طلائى تمدن اسلامى ايران دانست دورهٔ استحصال ايرانيان از کوششهاى متمادى خود در قرن دوم و سوم براى بازيافتن استقلال کامل؛ و دورهٔ بهرهبردارى آنان از کوششهاى علمى و ادبى براى داشتن حکما و علما و ادباى درجهٔ اول؛ و دورهٔ شکفتگى نثر و نظم فارسى است. آغاز اين دوره تا يک قرن با غلبهٔ پادشاهان ايرانىنژاد همراه و بالنتيجه دورهٔ درخشان علم و ادب و آزادى افکار بود و در اواخر اين دوره که هنوز درخشندگى تمدن ايرانى خيرهکننده و چشمگيرنده بود مقدمات غلبهٔ حکومتهاى غير ايرانىنژاد فراهم آمد و دوران جديدى در تاريخ ما که به دورهٔ غلبهٔ سياست دينى معروف است، و طبعاً عواقب نامطلوب خود را در دوران بعد بهجا گذارد، آغاز شد. |
در قسمت بزرگى از اين عهد دولت سامانى با احياء رسوم قديم بر ماوراءالنهر و خراسان و سيستان و رى و گرگان فرمانروائى داشت و در همان احوال آل زيار و آل بويه با انديشهٔ تجديد شاهنشاهى با خلفا در کشاکش بودند و آنان را زير سيطرهٔ خود داشتند، و چه سلسلههاى پادشاهان معروف و چه سلسلههاى کوچک محلى ديگر، سراسر ايران را از قبضهٔ طاعت خلفا بيرون آوردند. |
مسلماً اگر سياست نژادى خاص اين دوره از اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم به موانعى باز نمىخورد اوراق زرينى بر تاريخ تمدن اسلامى ايران افزوده مىشد اما افسوس که غلبهٔ قبايل و غلامان ترک، که خود از نتايج سياست غيرنژادى اسلام است، آرزوهاى کسانى مانند يعقوب و مرداويج و فرزندان سامان خدا و اولاد بويهٔ ديلمى را نقش بر آب کرد. آل افراسياب از جانبى دولت خدمتگر سامانى را برانداختند، آل سبکتکين از جانبى ديگر کبادهٔ لمنالملکى کشيدند و قبايل ترکمان غز در اين فرصتها براى تشکيل حکومت سلجوقى به تکاپو افتادند. |
حکومت خلفاء بغداد در پايان اين دوره يعنى در اواسط قرن پنجم بر اثر تسلط آلبويه چنان گرفتار ضعف شده بود که ديگر جز نامى از آن باقى نماند و القائم به امرالله (۴۲۲-۴۶۷ هـ.) ناگزير دو سال از بغداد بيرون رفته بود و خطبه بهنام او نبود تا در سال ۴۴۷ هـ به يارى طغرل سلجوقى و ترکمانان غز به بغداد بازگشت. |
اگرچه در پايان اين دوره بهجاى دولت سامانى در ماوراءالنهر ترکان قراخانى آل افراسياب نشسته و پادشاهان ترکزاد غزنوى تارى و اصفهان را به ترکتاز گرفته بودند، ليکن چون غزنويان سنت سامانيان را تعقيب مىکردند و آل افراسياب نيز در تشکيلات عهد سامانى تغييرات عمدهاى ندادند، نمىتوان نتايجى که با تمدن ايرانى آن عهد مغايرت داشته باشد از تسلط آنان گرفت و علىالخصوص دولت غزنوى را غير از پارهاى جهات، نمىتوان در رديف دولتهاى ترک درآورد. |
همچنین مشاهده کنید