شهرهای استان كرمان(۲)

كرمان

در مدارک تاريخى و جغرافيايى اسلامى اين منطقه کرمان ، کارمانيا ، ژرمانيا ، کرمانيا ، کريمان ، کارمانى و کرمانى ذکر شده است. اگر کارمان را دو کلمه بگيريم «کار» به معنى جنگ و «مان» به مفهوم محل است که در مجموع معنى «جايگاه دلاورى و نبرد» دارد. بعضى از جغرافيادانان ، نام قديم اين شهر را گواشير (بردشير) خوانده‌اند. گفته مى‌شود؛ گواشير همان «کورهٔ اردشير» يا شهر اردشير بوده است که به تدريج به «گواشير» تبديل شده است. به استناد منابع تواريخ عرب و يهود ، کرمان منسوب به کرمان بن هيتال بن ارفحشد بن سام بن نوح است و نام آن در کتيبهٔ بيستون به صورت «يوتيه» ذکر شده است. در دورهٔ ساسانيان فرمانرواى کرمان ، ‌ عنوان شاه داشت ، چنانکه بهرام چهارم (۳۸۹-۳۸۸ م) به مناسبت اينکه در زمان پدرش والى کرمان بود به کرمانشاه (شاه کرمان) معروف بود. در اين دوره سيرجان مهم‌ترين ناحيهٔ کرمان محسوب مى‌شد. کرمان در دورهٔ اسلامى و مقارن با ۲۱ تا ۲۴ هـ.ق و سال‌هاى بعد از آن تلاطمات سياسى زيادى را شاهد بود. عمر بن خطاب در اين زمان سهيل عدى و عبداللّه عتبان را مأمور فتح کرمان کرد. سرداران نامبرده با گرفتن اندک جزيه‌اى از حاکم کرمان به مدينه مراجعت کردند.

يزدگرد سوم در سال ۲۹ هـ.ق در مقابل حملهٔ اعراب به کرمان گريخت. گفته مى‌شود که تا آن زمان هنوز هم ساکنين کرمان نسبت به وى وفادار مانده بودند. در سال ۳۱ هـ.ق مردم کرمان به جرم ندادن جزيه مورد هجوم سردار عرب ، عبداللّه بن عامر قرار گرفتند. وى که از سوى عثمان مأمور فتح کرمان شده بود ، ‌ بدون مقاومت اهالى ، کرمان را فتح کرده و جزيه چندين سالِ عقب افتاده را هم از اهالى بازپس گرفت و مجاشع بن مسعود را با يک هزار تن سپاه به حکومت کرمان برگزيد و خود عازم خراسان گرديد. در درگيرى‌هايى که بين اهالى و سپاه عرب در گرفت با مداخله نيروهاى کمکى عبداللّه بن عامر ، کرمان به تصرف کامل مسلمانان درآمد و مجاشع در دوران خلافت عثمان و على بن ابيطالب عليه‌السلام ، کماکان حاکم کرمان ماند. در دورهٔ خلافت بنى‌اميه شورش‌هايى در کرمان برپا شد. عبدالرحمن بن اشعث از طرف امويان به جاى مجاشع به حکومت کرمان منصوب شد. در زمان خلافت عمر بن عبدالعزيز (۱۰۱-۹۹ هـ.ق) غسان نامى به حکومت کرمان منصوب گرديد. در دوران حکومت وى کرمان رو به آبادى نهاد و بسيارى از آتشکده‌هاى زرتشتيان که به آن‌ها مجوسيه مى‌گفتند ، خراب شد.

در زمان خلفاى بنى‌عباس حوادث مهمى در کرمان روى نداد. در اين دوره کرمان در معرض حملهٔ اقوامى که قبل از اسلام در بنادر خليج فارس مى‌زيستند قرار گرفت. ولى معتصم آن‌ها را شکست داده و از کرمان خارج کرد. در سال ۲۵۳ هـ.ق کرمان به تصرف يعقوب ليث مؤسس سلسلهٔ صفاريان درآمد. بعد از وى برادرش عمرو ، فارس ، کرمان و سيستان را در تصرف داشت. در سال ۲۶۶ هـ.ق کرمان به تصرف سامانيان درآمد ، ليکن در سال ۲۶۷ ، عمرو بار ديگر بر کرمان استيلا يافت. بعد از درگذشت عمروليث حکام کرمان توسط امراى سلسلهٔ سامانى تعيين مى‌شد. در سال ۳۱۵ هـ.ق کرمان به تصرف معزالدولهٔ ديلمى درآمد و ديلميان چندين دهه بر اين شهر حکومت راندند. بعداً بر سر تصرف کرمان ميان خاندان آل‌بويه اختلاف افتاد و کشمکش ميان ديلميان و آل‌بويه تا سال‌ها ادامه داشت و در اين زمان نيز حکومت کرمان به دفعات دست به دست مى‌شد ، تا اينکه در سال ۴۳۳ هـ.ق کرمان به تصرف آلب ارسلان سلجوقى درآمد و وى مؤسس سلاجقهٔ کرمان شد که حکومت آنان تا سال ۵۸۳ هـ.ق ادامه داشت. به گفتهٔ ياقوت حموى کرمان در دورهٔ سلاجقه از بهترين و آبادترين بلاد محسوب مى‌شد. در اواخر دوران زمامدارى اين سلسله ، اوضاع داخلى کرمان دستخوش هرج و مرج گرديد و نابسامانى آن با حملهٔ غزان شدت يافت. در سال ۵۸۳ هـ.ق غزان بر کرمان مسلط شدند و زرند را موقتاً مرکز ايالت خود قرار دادند. در اين دوره ملک دينار غزنوى حاکم کرمان بود. بعد از درگذشت ملک دينار پسرش علاءالدين فرخ‌شاه (۵۹۲-۵۹۱ هـ.ق) به جاى او نشست ، در دوران وى کرمان دستخوش آشوب و ناامنى گرديد و جمعى از امراء ، به نام علاءالدين تکش خوارزمشاه خطبه خواندند (۵۹۶-۵۶۸ هـ.ق) خوارزمشاه هم از اين موقعيت استفاده کرده و سپاهى را از خراسان مأمور تصرف کرمان کرد. در نتيجه در سال ۵۹۲ هـ.ق کرمان ضميمه قلمرو خوارزمشاهيان گرديد و هندوخان پسر علاءالدين تکش خوارزمشاه حاکم آنجا شد. مقارن درگذشت تکش باز کرمان ميدان تاخت و تاز ترکمانان غز شد.

در اين ايام ملوک شبانکاره به کرات براى سرکوبى غزان به کرمان تاختند تا سرانجام اين ايالت را به تصرف خود در آوردند ، ليکن بر اثر ظلم و بيدادگرى حکام شبانکاره اهالى به جان آمده عليه اين قوم سر به شورش برداشتند و عجم‌شاه يکى ديگر از پسران ملک دينار را که در زمان هندوخان روانهٔ خوارزم شده بود و در اين زمان در کرمان بسر مى‌برد ، به اميرى انتخاب کردند. در همين گير و دار اتابک مظفرالدين سعد بن زنگى (۶۲۳-۵۹۹ هـ.ق) که با ملوک شبانکاره در زد و خورد بود ، کرمان را يکبار در سال ۶۰۰ و بار ديگر در سال ۶۰۲ هـ.ق به تصرف خود در آورد و کرمان تا سال ۶۰۷ بوسيلهٔ يکى از گماشتگان اتابک سعد اداره مى‌شد. در اين سال گماشتهٔ اتابک از فرمان مخدوم خود سرپيچيد و بار ديگر اوضاع کرمان آشفته شد. در همين زمان تاج‌الدين ابوبکر که از طرف سلطان محمد خوارزمشاه بر شهر زوزن و قهستان حکومت مى‌کرد ، از اين هرج و مرج استفاده کرده و کرمان را به تصرف خود در آورد. در سال ۶۱۹ هـ.ق مقارن رسيدن چنگيز‌خان به خراسان براق حاجب (قتلغ‌خان) از امراى خوارزمشاهى بر کرمان استيلا يافت و رسماً سلسلهٔ قراختائيان را بنيان گذاشت. اين سلسله از ۶۱۹ تا ۷۰۳ هـ.ق در کرمان سلطنت کردند.

در زمان حکومت قراختائيان بود که مارکوپولو سياح معروف ونيزى از کرمان ديدن کرد. در سال ۷۴۱ هـ.ق امير مبارزالدين محمد مؤسس سلسلهٔ آل مظفر ، کرمان را تصرف کرد. بعد از انقراض اين سلسله کرمان ضميمهٔ متصرفات امير تيمور گورکانى شد و پس از تيموريان سلسله‌هاى قراقويونلو و آق‌قويونلو به ترتيب کرمان را تصرف کردند. مقارن ظهور شاه‌اسماعيل اول مؤسس سلسله صفويه (۹۳۰-۹۰۵ هـ.ق) کرمان در تصرف پسران سلطان حسين بايقرا بود. شاه‌اسماعيل با اعزام يکى از سرداران خود به نام جان محمد به کرمان ، اين شهر را بدون مقاومت و خونريزى به تصرف در آورد. در اين زمان عده‌اى از ازبکان از طريق خراسان به کرمان تاختند ، ليکن از سرداران شاه‌اسماعيل شکست خورده و عقب‌نشينى کردند. از اين تاريخ به بعد تا پايان سلسلهٔ صفويه کرمان قرين امنيت و آسايش بود. گنجعلى‌خان يکى از معروف‌ترين حکام دورهٔ صفوى است که در مدت مأموريت خود در کرمان نسبت به آبادى و عمران آنجا سعى و کوشش زياد کرده و آثار زيادى در آن شهر از خود به يادگار گذاشته است. محمود افغان در سال ۱۱۳۲ هـ.ق به قصد تصرف اصفهان پايتخت صفويه از طريق سيستان خود را به کرمان رسانيد ، ليکن در آنجا از لطفعلى‌خان والى فارس و برادرزادهٔ فتحعلى‌خان وزير اعظم به سختى شکست خورد و به قندهار گريخت. محمود افغان بار ديگر در سال ۱۱۳۲ هـ.ق از راه سيستان به کرمان تاخت و پس از استيلا بر آن از طريق يزد راهى اصفهان شد. پس از دفع اشرف افغان توسط نادر و خلع شاه طهماسب دوم از سلطنت ، کرمان مانند ساير مناطق ايران به تصرف نادر مؤسس سلسلهٔ افشاريه درآمد. بعد از کشته شدن نادر ، کرمان دستخوش هرج و مرج گرديد و به وسيله افغان‌ها و بلوچ‌ها تاراج شد. کريم‌خان زند مؤسس سلسلهٔ زنديه (۱۱۹۳-۱۱۶۳ هـ.ق) بعد از سرکوبى مخالفين خود ، خدا مراد خان زند را با سپاهى به کرمان فرستاد.

اين سردار بدون هيچ‌گونه مانعى کرمان را تصرف کرد. بعد از انقراض سلسلهٔ زنديه بوسيلهٔ آغامحمدخان قاجار ، روزهاى تاريک و تيره‌روزى کرمانيان آغاز شد. آغامحمدخان همين که از حرکت لطفعلى‌خان زند به کرمان و انتخاب آنجا به پايتختى مطلع شد ، با شتاب رهسپار کرمان گرديد و نزديک چهار ماه آنجا را در محاصره گرفت و در نهايت کرمان را به تصرف خود درآورد. آغامحمدخان پس از استيلا بر شهر ، فرمان قتل‌عام اهالى بى‌گناه را صادر کرد و سپاهيان قاجار از هيچ جنايت و ددمنشى در حق اهالى بى‌گناه کرمان فروگذارى نکردند. روايت است که به دستور آغامحمدخان بيش از ۲۰ هزار نفر از نعمت بينايى محروم شدند و از سرهاى عده‌اى از ساکنين بى‌گناه کله مناره‌ها برپا گرديد. بعد از مرگ آغامحمدخان در دورهٔ سلطنت فتحعلى‌شاه ، شهر جديد کرمان در شمال غربى شهر قديم بنا شد. شهر امروزى کرمان به برکت توسعهٔ صنعتى ، کشاورزى و فرهنگى يکى از آبادترين شهرهاى ايران به حساب مى‌آيد.